Diarium

概要

　『ヨハン・ブルカルトの日記』は、ヨハン・ブルカルトが書いた日記。

１４９２年８月２７日（月）

　Die 27 augusti ejusdem, coronatus fuit (1) Alexander in sancto Petro.

　 1 . Sur le couronnement d'Alexandre VI voy. à l'appendice n° 6 la dépèche de Valori (27 août) et la relation très circonstanciée de Bernardino Corio (app. n°7). Le général des Camaldules, Pietro Delfini, alors à Rome, raconte cette cérémonie dans la lettre suivante : « Bernardino Priori Claiistrali (Epist. iib. III, ep. 38). 　« Si tibi seriatira referre ac perscribere voluero qua heri celebritate, honorificentia, pompa Summus fuerit pontifex coronatus, non sufficiet dies. Pulchrum sane spectaculum et visu delectabile neque penitus infructuosum, si ad spiritum quae temporalia sunt, referas. Varius enim distinctarum personarum et dignitatum ornatus, ordo, incessus supernorum civium atque beatorum multas et diversas referebat mihi mansiones, et Ecclesiae istius militantis décor, ad consyderandum triumphanlis Ecclesiae statum ac splendorem, animum ssepius evocabat. Effusa erat per tolam urbem turba multa virorum ac mulierum in itinere atque e fenestris spectantium, donec a S. Petrô post celebratam ab ipso Ponlifice missam Spiritus Sancli, ad Lateranum pervenimus. Vi omnis per quam equitavimus pannis erat contecla ac variis triumphorum similitudinibus ornata, pendentibus ulrinque ad pariâtes aedium auleis ac tapetibus : appenso pluribus in locis ac depicto Pontificis signo, distichis epigrammatibupque variis inscriplo. E quibus hoc unum accipe, quod iter faciens perlectum edidici, quodque a multis gravibus viris haud multum commendari audivi. Cesare magna fuit : nunc Roma est maxima, Sextus régnât Alexander, ille vir, iste Deus. Revocavit vero me ad considerandum humanae conditionis infirmitatem et ad contemnendam terrenae potestatis et amplitudinis gloriam, quod inter bas supremi culminis delitias, in temple Lateranense, me praesente ac proprius existente, atque intuente cum aliis prijelatis, Pontifici accidit quod utrum prolixioribus ceremoniis fatigato apud Sanctum Petrum ac de via fesso, utpote qui cum mitra quod regnum vocant ac sacerdotalibus indutus ad Lateranum fervente desuper sole iter habuit, sic illi ev^enerit nescio. Expectantibus eum nobis in templo, ingressus est tandem, lassus admodum et exaestuans. Ad altare primum cui supposita sunt capita apostolorum, flexis genibus oravit, possessioneque loci de more accepta, populum benedixit. Inde ad altare majus templi in sancla Sanctorum, ubi sella reposita erat eminentiori loco, sese recepit, ut ibi a canonicis et sacerdotibus Lateranensibus sibi obedientia exhiberetur. ^gre ascendentem gradus hinc inde duo cardinales diaconi adjuvabant. Conversus ad populum Pontifex ubi resedit, immo ubi viribus destitutus, super sellam concidit, continue super collum cardinalis Sti Georgii reclinavit caput. Syncopi correptum dicunt. Sic exanimatus tamdiu immobilis mansit, donec, allata aqua conspersus faciem spiritum recepit. Et tanti faciunt isti Pontificatum, qui tanti constat, tanto periculo comparatur. Quid ei profuerint tôt armatorum acies per urbem totam ad custodiam ejus dispositae? Velit modo Dominus, et facile quod possit ostendit. Dum haec scribo, urget tabellarius ut sibi dem litteras. Quamobrem respondere non possum modo binis litteris tuis quas nudius tertius accepi, et bas ad te imperfectas mitto. Vale. « Romae, die XXVII augusti, MCCCCLXXXXII. » 　S'il faut en croire Pierre Martyr, l'élection de Borgia, bien que sujet espagnol, ne fut pas agréable au roi et à la reine, qui n'avaient pas oublié la conduite blâmable que ce dernier avait eue en Espagne lorsqu'il y fut envoyé comme légat (décembre 1471).
　« P. M. A. M. Eneco Lupo Mendotio, Tendillse comiti, Regni Granatensis proregi.
　« ...Nulius est ob hanc rem (creatio Borgiee) in Regibus animi motus ad Isetitiam, nuUa frontis serenitas, tempestatem potius in Orbe christiano quam tranquilles portus, praesagire videntur, magisque quod sacrilèges se habere filios turpiter glorietur, angi cognoscuntur quam quod ditionarius illorum sit. « Ex Caesaraugusta IX, Calendas octobris 1492. » 　(Opus Epist. Pétri Martyris, etc., in-fol., édit. 1670, lib. V, Epist. cxvni, p. 66.) Dans la lettre suivante au cardinal Ascanio Sforza, P. Martyr revient sur le même sujet et fait allusion au concours scandaleux prêté par le frère du duc de Milan à l'élection du vice-chancelier Borgia : « P. M. A. M. Ascanio Sfortiae, Vicecomiti, Cardinali, Vicecancellario. 　«... Sed hoc habeto, Princeps Illustrissime, nec placuisse meis Regibus, Innocentii Pontificis mortem, neque Pontificatum ad Alexandrum, quamvis eorura dilionarium, pervenisse. Verentur namqtie ne illius cupiditas, ne ambitio, ne (quod gravius), mollities filialis christianam religionem in praoceps trahat. Nec tu nota cares, qui suffragiis pluribus illum hominem, ut eveheretur, diceris adjuvisse... Vulnera calcesque ab eo magis quam gratitudinem aul linguae lambenlis medicamina suspicamur proditura. Tempus erit rerum index. Vale. » « Ex Caesaraugusta, V Cal. octobris 1492. » 　(Lib. V, Epist. CXIX, pag. 66.)

Deinde, prout de more, accessit ad ecclesiam sancti Johannis Lateranensis, cui per Urbem factus fuit maximus honor, multi arcus triomphales, et magis quam nunquam alii pontifici factum fuerit, per Romanum populum potissime.
　Et in primo consistorio, quod ipse fecit, creavit cardinalem archiepiscopum Montis Regalis nepotem suum ex sorore.
　Die 3 septembris MCCCCLXXXXII, Salvator filius quidam Tutii del Rosso in medio campi Flore insultavit Dominicum Beneaccedutum ejus inimicum, cum quo tamen sub fideijussione vivebat quingentorum ducatorum, ipsumque duabus percussionibus percussit et vulneravit lelaliler ; ex quibus mortuus fuit. Et 4 die, Papa misit \icecamerarium cum conservatoribus et toto populo ad destruendam ejus domum, eamque destruxit. Et eadem 4 die septembris, Hieronymus frater dicti Salvatoris adinstantiam dicti Dominici fuit suspensus, ut supra. Et sic eadem die, de eo fuit assumpta vindicta, quod non est credendum sine Dei dispositione processisse. Papa abstrlit penam a fidejussoribus.
　Eodem mense, Alexander ordinavit visitatores carcerum, et fecit quatuor commissarios qui audirent querelas in Urbe. Et ordinavit syndicatum Vignole et suorum oflicialium, et statuit audientiam in die martis omnibus civibus tam maribus quam feminis, et audivit ipsemet querelas, et justitiam mirabili modo facere cepit (1).

　 1. Un des premiers soins du pape fut de rétablir l'exercice de la justice, qui n'existait plus à Rome depuis la maladie qui avait emporté Innocent VIII. Huit mois après son élection, il publia la bulle Inter multipliées curas, contre ceux qui se faisaient justice eux-mêmes ou qui faisaient des incursions sur le territoire ecclésiastique. Voy. Bidlarum.... amplissimn eolleetio, t. III, 3e part., pag. 232. Anno Domini 1493. Kal. aprilis. Le 1er mars 1494, il nomma une commission composée des conservateurs de la viile, des chefs de quartiers et de quatorze citoyens romains de compétence reconnue pour remanier, corriger et compléter les constitutions anciennes et nouvelles pontificales et municipales, les statuts, décrets, etc., pour unifier en un mot la législation. Ce bref se trouve dans les Statuta et novae reformationes Urbis Romae, in-fol., 1558, Romae, liv. IV, fol. I. En 1498, Alexandre VI songea à établir en Italie, ainsi qu'elle existait en Espagne, la confrérie de la Sainte-Hermandad,pour réprimer le brigandage et punir les voleurs et les bandits. Il ne fut pas donné suite à ce projet. Voy. Décréta condstorialia ab Alexandro VI usque ad Urbanum YIIZ; Bibl. nat., mss. 12555, fonds lat., fol. 2. Les statuts de cette confrérie sont en espagnol.

　Eodem anno, mense decembris, parum ante Domini nativitatem,

１４９４年４月２４日（木）

　Serenissimus Alphonsus Sicilie rex, intellecto adventu Rmi. D. cardinalis Montis Regalis ad ipsum coronandum, qui recessit ex Urbe die jovis 24 aprilis presenlis, eumdem Rmum. D. legatum convenienti honore recipere volens, obviam ei misit magnificos dominos Johannem Thomasium Caraffa comitem Mataloni, et Franciscum Turolum, comitem Montorii, qui ipsum legatum in civitate Fundi, idem deinde magnificos DD. Andream Mattheum de Acquaviva, marchionem Martini, magnum siniscalchum regni et Jacobum Caracciolum, comitem Burgensem, cancellarium regni, qui eumdem legatum in Civitate Suessana honorarent ; post illos R. in Christo patrem D. Alphonsum de Aragonia, nepotem regis, qui dictum legatum in civitate Capuana reciperent honore debito, successive illustrissimum Don Fridericum de Aragonia fratrem suum, principem Altamure regni admirandum, RR. in Christo PP. DD. Vincentium Aciherontinum et Alexandrum sancte Séverine, archiepiscopos, Matheum Gravinensem, Scipionem Tricaricensem episcopos et magniiicos DD. Johannem de Guevara comitem Potentie, Carolum Pannonem comitem Venafre, Aloysium de Gesualdo comitem Comanum, et Trajanum Caracciolum (1) comitem Brienzanum, qui eumdem legatum Averse honorarent ; quod per singulos, juxta mandatum regis eis datum, factum est.

　 1. Trajano Caracciolo était prince d'Avellino, c'était Giacomo Caracciolo qui était comte de Brienza; il y avait aussi un Giacomo Caracciolo comte d'Avellino. Voy. Summonte, t, III, liv. v, p. 541-3.

１４９４年４月２８日（月）

　Feria quarta mensis aprilis predicti, vocatus fui ad serenissimum regem Alphonsum ad castrum Novum, ubi coram Majestate sua constitutus, ei totum officium coronationis sue recitavi cum ostensione reverentiarum, genuflexionum, denudationum brachii et spatularum, prestationis juramentorum, prostrationum et omnium aliorum in ipso officio agendorum, in paucissimorum suorum intimorum et secretorum presentia. Decrevit tune Majestas sua coronationem ipsam, quoniam alias in kalendis martii fieri decreverat, et deinde ad dominicam nii ejusdem mensis prorogaverat propter dominicam, ad diem jovis octavam mensis maii proxime futuri, qua erit festum Ascensionis salvatoris D. N. Jesu Christi et apparitionis s. Michaelis archangeli, transferre, et quod ipsa coronatio fiat sub officio et missa festi Ascensionis hujusmodi, prout convenienlissimum erat : et D. Leonardo Como intimo suo commisit quod unum mantellum de ciambelotto cremesino cum suo capucio et unum diploidem sericum donari mihi faceret pro regio honore deferenda, pro quibus Majestati sua gratias egi, et ab eo recessi.
　Habui autem schedulam a domino D. Leonardo super premissis hujusmodi tenoris :
　« Excellente Signor Conte d'Alifi V. S. ordini, che al mastro délie cerimonie li sia tagliato incontinent! un giuppone di seta, et che subito sia fatto; et perche il serenissimo re ha ordinalo che li sia donato un manto di ciambelotto con lo cappucio, io ho scritto a Luigi délia Petra che lo debba fare tagliare subito. Io vederô di recuperare lo memoriale espedito, et lo manderô alla S. V. alla quale mi raccomando. 　« In Capuana, 30 aprilis MCCCCLXXXXIIII.
　　　　« Al servizio délia S. V. Leonardo Como,
　　　　« Alfonso fratello soprascritto
　　　　« Il vostro Conte d'Alifi. »
　Vigore schedule suprascripte quam Belleguardie balistario regis assignavi, ilhs quibus oportet presentande, missa ad me fuerunt ante diem coronationis supra deputatam diplois ex setonino violatio et mantellum cum suo capuccio suffulto, ex ciambelotto rubeo de grana, in totis expensis regis laborata et finita, pro quibus nihil penitus expensi.
　Slatuta, ut premittitur, per serenissimum regem die coronationis sue, et quod sub officio ascensioois illam fieri affectabat, ego sciens Rmum. D. legatum coronalionem hujusmodi sub officio misse s. Spiritus facere decrevisse, de quo ante recessum meum ex urbe Roma Rma. Dominatio sua mihi verbum fecerat et ab hujusmodi proposito suo ipsum, quod tamen satis inconveniens erat, divertere non potui, nisi ad Rmam. Dominationem suam, que tune Capue erat, proprium nuncium mitterem, per quem de premissis statuto et officio reddidi certiorem. Sed Rma. Dominatio, hujusmodi a me egre ferens, rescripsit ut sine mora ad ipsum venirem.

１４９４年５月１日（木）

　Equitavi igitur 1 die maii versus ipsum quem per duo miharia vel circa et ultra Aversam reperi, et omnia ei exposui coram rege acla. Grato animo videbatur a me suscipere et excusationem meam admittere, sed de suo proposito desistere noluit, et missam Spiritus sancti dicta die Ascensionis se dicturum, non aham, omnino firmavit. Retuli tune Rme. Dominationi sue regem usque prope sanctum Antonium extra civitatem Neapolitanam obviam venturum, et quod, rege adveniente et caput detegente, etiam ipse legatus caput detegeret et, data sibi manu, non permitteret sibi eam deosculari, sed regem ad oris osculum reciperet, cruce in introitu civitatis per prelatum sibi porrecta, regem ad illius osculum invitaret, quam tamen rex non esset deosculaturas, ad cujus osculum posset ipse legatus si vellet ex equo descendere, convenientius tamen etiam ex equo eam deosculari, et simul cum rege sub baldachino usque ad ecclesiam equitare. Pervento ad ecclesiam, priusquam descenderet, rogaret regem quod recederet, et ei pro humanitate gratias ageret; idem faceret, si rex intraret ecclesiam, benediclione per eum data; accepto in ecclesia aspersorio, regem, si adesset, primo aspergeret, postea se, deinde prelatos, et alios, Imposito incenso, regem ad illum a prelato recipiendum primo invitaret. Si rex ipsum omnino ad palatium sui hospitii associare voluerit in capite scalarum, ubi per aliam viam diverti potest, iterum regi gratias ageret, et ipsum licentiaret. Quod si ipsum rex ad cameram associaret, deberet ipse legatus regem ipsum inde usque ad equum associare. Que omuia benigne intellexit a me atque ad interrogationem meam respondit sibi placere, quod in versiculo et oratione diceretur Servirm et famulum tuum Johannem presbyterum cardinalem; et quod inleressentibus, post benedictionem suam, dare vellet indulgentiam trium annorum, quam cousue vit archiepiscopus Patracensis, primus prelatorum suorum, populo denunciare; dedi etiam sibi orationem de sancto Januario per ipsum in ecclesia Neapolitana dicendam.
　Appropinquavimus sic equitando civitati Averse, ubi parum citra venit nobis obviam serenissimus princeps Don Fridericus de Aragonia, frater regis Neapolitani, cum duobus archiepiscopis, duobus episcopis et quatuor comitibus superius nominatis, qui eum, nomine regis, receperunt; et Don Fridericus porrectam legati manum non est deosculatus, neque signum deosculationis fecit, sed a legalo ad oris osculum est receptus et ad sinistram legati continuo equilavit.
　Antequam autem predicti venirent, omnes prelati legati coopertas super eorum mulas quas equitabant poni fecerunt, et mantellos longos cum capuciis in transversum et capellos, prout in urbe Roma equitare soient, jussu cardinalis receperunt, de quo eos redargui ; nihilominus tamen etiam Neapolim postmodum sic intrarunt, cardinale sic vulente.
　In porta Aversana legatus ex equo crucem e manibus vicarii episcopi Aversani sibi porreclam osculatus est; tum sub baldachino, precedente processione, venit ad ecclesiam Aversanam, Don Friderico semper ad ejus sinistram equitante. In ecclesia legatus aspersit se, deinde Don Fridericiim et alios : imposiiit incensum, fuit incensatus : dicti super eum versiculi et oratio; alia autem pro sanctis Petro et Paulo apostolis patronis ecclesie cum oratione per dictum vicarium. Benedictionem autem dedit ipse legatus et indulgentias trium annorum, quas in latino publicavit archiepiscopus Patracensis, eo more proutinaliis civitatibususque istuc fecerat. Dixi propterea eidem archiepiscopo quod ad eum non spectabatindulgentiarumhujusmodi piiblicatio, sed ad aliquem capellanum vel canonicum illius ecclesie in qua essent denunciande, et quod non in latino sed in vulgari sermone deberent pronunciari.
　Publicatis indulgentiis, mulieres et viri tumultuose venerunt ad osculandum manus legati, quod etiam facere inceperunt ab ejus introitu ad ecclesiam, et continuaverunt usque ad introitum ad palatium episcopale pro receptione sua paratum. Idem eliam a populo in aliis civitatibus regni factum fuisse sui mihi retulerunt. Descendit ad palatium idem cardinalis, a Don Friderico et aliis associatus usque ad cameram suam, ubi, dimisso legato, recesserunt omnes. Ego etiam, habita a legato licentia, redii Neapolim ad ordinandum ibidem receptionem suam, quia eadem die erat Neapolim venturus; sed heri anlequam exirem Neapolim, dedi schedulas intimationum, prelatis, R. D. Julio episcopo Tropiensi regio capellano majori et clero ac religiosis civilatis Neapolitane faciendarum, R. P. D. Nicolao Antonio Marensi, R. archiepiscopi Neapolitani vicario generali, quarum tenor talis est :
　« Intimetur omnibus archiepiscopis et episcopis in civilate Neapolitana constitutis, quod crastina die, circa horam xx, Rmus. D. cardinalis Montis Regalis apostolice sedis legatus intrabit civitatem Neapolitanam propterea velint in eorum mantellis longis cum capuciis ad collum tranversis eadem die circa horam decimam octavam in ecclesia Neapolitana omnes convenire, unde simul usque ad sanctum Juhanum extra portam Capuanam bini, bini equitaturi, et legalum ibidem recepturi, dignioribus semper precedentibus.
　« Intimetur clero ac omnibus monasteriis et conventibus Neapolitanis, quod crastina die, que erit secundahujus mensis maii, circa horam xx, Rmus. D. cardinalis Montis Regalis, legatus apostolicus, intrabit civitatem Neapolitanam per portam Capuanam, propterea velinl ad horam XVIII, illius diei in ecclesia neapolitana convenire, quoniam processionaliter, sola tantum cruce ejusdem ecclesie precedente, omnes exibunt ad portam predictam, ibidem eumdem legalum recepturi, et inde via recta ad ecclesiam supradictam redituri et associaturi. Ex quolibet monasterio et conventu très parati erunt pluvialibus albis, si habere poterunt, alioquin alterius coloris, quorum medius aliquas reliquias deferat, quem precedant duo ceroferarii reliquias honorantes. »

１４９４年５月２日（金）

　Die veneris, 2 mensis maii, fuit tempus serenum et clarissimum usque ad horam vesperorum, deinde usque ad noctem quasi continue pluit; interpositis tamen aliquando vicibus, cessavit.
　Paratis igitur omnibus pro receptione cardinalis Montis Regalis, legati apostolici, RR. PP. DD. archiepiscopi et episcopi regni in civitate Neapolitana constituti, in Castro Duchesco in porta Capuana convenerunt et inde similiter bini equitarunt dicto legato obviam usque prope sanclum Julianum, ubi eum receperunt, R. P. D. Vincentio archiepiscopo Acherontino pro omnibus loquente ; et quia, ut dixi, tempus pluviosum fuit, legatus aliquandiu in sancto Juliano quievit, et post ejus exitum, modo cappam, modo mantellum, modo iterum cappam, tum mantellum, propter temporis instabililatem, quia in cappa videri volebat, recepit et suum introitum sic quasi ad horam XXII protraxit.
　Rex venit obviam D. cardinali usque ultra sanctum Antonium inter illas duas tabernas, que sunt inter sanctum Antonium et proximum locum prope sanctum Julianum, ubi, detecto capite, voluit osculari manum legati; quod legatus non admittens, ipsum ad oris osculum recepit et ad sinistram suam, ipso tamen rege ad dextram prius invitato, continuo equitare fecit; ante regem et legatum equitarunt ordine supradicto omnes. Dominus Hector Caraffa, camerarius major regis, frater germanus R. D. cardinalis et archiepiscopi Neapolitani, portavit ensem insignem contrario modo quo aliis principibus portari solet : portabat enim punctam ensis in manu et manicam ensis sursum tenebat erectam, equitans ad sinistram capellani crucem ante legatum portantis. Post legaum vero et regem, non fuit servatus ordo supradictus, sed ex voluntate D. Friderici mutatus : equitarunt ergo, me presente, hoc ordine :
　Don Fridericus, frater regis, a dextris habens oratorem regis Hispanie, a sinistris oratores dominii Venetorum, ducis Mediolani et Florentinorum.
　D. Aloysius de Aragonia, marchio Giracensis, nepos regis, a dextris habens Don Carolum fratrem suum, qui a dextris habebat D. Alphonsum de Aragonia, electum Theatinum, fratrem bastardum regis, in habitu episcopah, videlicet mantello, capuccino et pileo equitantem; a sinistris vero dicti Don Aloysii erat Don Joffredus Borgia, filius Pape, et a sinistris illius Don Henricus de Aragonia frater consobrinus regine neapolitane et nepos regis Hispaniarum, satis tamen confusi : ii quinque separatim ibant, et inter eos erant très pagii regis et duo favoriti ejusdem, post hos D. Jordanus patriarcha Antiochenus, archepiscopus Capuanus, cum capello nigro, crucem desuper habens violatiam, medius inter R. P. D. Stephanum, archiepiscopum Patracensem et episcopum Torcellanum a dextris et episcopum Saguntinum a sinistris,
　D. episcopus Nolanus, habens a sinistris archiepiscopum Acheronlinum,
　D. episcopus Crotonensis, a sinistris habens archiepiscopum Brundiciensem,
　D. archiepiscopus sancte Severine, a sinistris habens protonotarium de Sega,
　D. archiepiscopus Reginensis, a sinistris habens protonotarium de Sermoneta, quos sequebantur ahi prelati bini, bini, numero triginta vel circa, et illos ahe quamplures persone et servitores sine ordine : honorari autem ordinavi archiepiscopum Patracensem et Saguntinum, Nolanum et Crothonensem episcopos ac de Sega et de Sermoneta protonotarios, ut supra apparet, pro eo quod ex Urbe cum legato venerunt ad ipsum honorandum, ac cum eo erant illuc redituri.
　Penvento hoc ordine ad portam civitatis, archiepiscopus Neapolitanus, ultra paramenta consueta, etiam sandaliis et chirotecis indutus, porrexit crucem legato osculandam, quam legatus, ipso rege prius invitato, ex equo osculatus est : rex autem non est crucem osculatus. Venerunt inde sub baldachino legalus et rex usque ad ecclesiammetropolitanam. Omnes religiosi, proptertempus pluviosum, ad muros platearum, ubi erant firmi, steterunt; solus clerus secularis precessit crucem legati posl omnes barones, et crucem ipsam et alium qui ensem regis portabat, sequebatur capitulum ecclesie Neapolitane et archiepiscopus paratus. Ante ecclesiam Neapolitanam baldachinum, quod nobiles illi sedium portaverunt, fuit parafrenariis legati quiète assignatum; ubi legatus, peractis prius gratiis regi, et ut abiret eo rogato, ex equo descendit et cum rege intravit ecclesiam, et porrecto sibi per archiepiscopum paratum aspersorio, regem, se et alios aspersit : tum, imposito incenso, fuit ipse legatus incensatus non rex, rege tamen prius invitato.
　Ascenderunt ad altare majus, ubi super faldistoriis paratis genuflexerunt : dicti sunt versiculi et oratio per archiepiscopum, et antiphona cum versiculo per chorum, et oratio de sancto Januario perlegatum qui dedit tandem benedictionem et indulgentias trium annorum quas publicavit sacrista dicte ecclesie ex schedula, me illam sibi legente, quia yidere seu polius eam legère nesciebat. Rex associavit legatum usque ad palatium archiepiscopale et cameram suam, licet ante altare majus, et in capite scalarum dicli palatii legalus ut abiret ipsum rogaverat : cardinalis associavit regem usque ad portam prime camere prope aulam, ubi, rege sic volente, mansit cardinal, et rex equitavit ad castrum : omnia alia fuerunt observata more solito, prout superius dixi, ordinatum.
　Pro coronatione hujusmodi parata et depulata fuit ecclesia metropohtana, que habet très naves, mediam videlicet, que major est, et duas laterales; chorus canonicorum est in media navi in capite habens corpus transversale in modum crucis ad instar basilice sancti Petri de Urbe, tribunam habens amplissimam cum al tari majore, quod positum est intra tribunam ad spatium pedum XX vel circa; navis media latitudinis pedum LX vel circa et quehbet ex laterahbus pedem XXVI : sed tola ecclesia latitudinis pedum CXXVIII; columne, naves laterales a media dividentes, distant una ab alia pedibus vu; a porta ecclesie usque ad portam chori sunt pedes CLXVII; chorus est longitudinis pedum LV et latitudinis LX, pro quantitate videlicet ipsius navis : per medium chori erat planum sive palium XII pedum pro longitudine chori ; et in capite ejus versus tribunam erat ascensus octo graduum altitudinis unius pedis vel circa, et longitudinis pedum duodecim quilibet gradus erat; et ibidem erat unum planum magnum ex tabulis compositum, latitudinis usque ad tribunam pedum LV et per aliam, videlicet transversalem, longitudinis sive latitudinis pedum LXVIII; in choro predicto juxta planum XII pedum ab utraque parte facti fuerunt gradus XV altitudinis n pedum quilibet per longitudinem chori pro locandis genlibus ad videndum. Supra introitum sive portam ejusdem chori, etiam compositi et locati fuerunt multi gradus, ad sedendum pro visione apti. In quolibet capite corporis transversahs ecclesie, quod est inter chorum et tribunam predictam extra illud planum superius descriptum, quod est supra illos gradus IX a tribus partibus compositi fuerunt similes gradus XV, altitudinis duorum pedum quilibet.
　Pro locandis ad videndum in piano predicto in angulo ad sinistram ascendenle compositus fuit thalamus regius quadratus, per longum et latum xx pedes habens, et juxta murum in capite chori, regalis sedes très gradus habens ; et ascensus ad ipsum thalamum erat circa medium ad sinistram ascendentis ad tribunam, et erat graduum sex, altitudinis unius pedis quihbet; in opposito thalami ad eamdem manum in angulo dicti plani juxta tribunam, parata erat et tabulis elevata capella ad vestiendum regem, suo tempore, vestibus regalibus : ab alia parte thalami in angulo ad dextram dictum planum ascendente, in eodem piano erat locus eminens pro cantoribus, longitudinis pedum XIIII et latitudinis pedum xn, altitudinis pedum X vel circa. De piano predicto majori ascendebatur per quinque gradus ad planum tribune, quod tamen etiam fuit extra ipsam tribunam ampliatum pro capacitate locorum : quod planum tribune erat longitudinis LXII pedum et latitudinis usque ad gradus altaris pedum XVI cum dimidio, seu juxta; et altare adhuc continebat pedes XX vel circa : post dictos XVIII pedes incipiebant 1res gradus altaris, quorum tertius planum continebat latitudinis pedum quatuor cum dimidio, et longitudinis pedum XV cum dimidio, et prope eumdem erat etiam altare hgneum ibidem compositum, et latitudinis pedum trium cum dimidio; erat eliam posita in piano primi gradus ascensus altaris predella altitudinis sex pedum et longitudinis pedum octo pro faldistorio cardinalis legati ex tabulis composita; prope etiam altare predictum, retro dictam predellam juxta cornu epistole altaris parata fuit mensa pro credentia longitudinis pedum X et latitudinis pedum quatuor, vel circa.
　Planum hoc tribune, ab ejus ascensu usque ad altare pro longitudine altaris eratliberum, ab inde autem ab utroque latere fuerunt posita scamna quintuplicia, longitudinis pedum XVI quolibet, pro prelatis paratis coronationi interessenlibus, et retro ultimum et quinlum scamnum a cornu epistole, hoc est ad dextram ascendentem dictum planum, continebat ipsum planum tribuna versus locum cantorum supra planum majus superius dictum, per longitudinem pedum XVI et latitudinem pedum V; et ibidem positum fuit scamnum longum cum pectorali pro oratoribus regum et principum, qui coronationi interessent : posita etiam fuerunt in piano primo et majori ad dextram intrante sive ascendente, juxta locum cantorum, multa scamna, pro nobilibus et baronibus neapolitanis et regni.
　Circa altare per tribunam ab utroque latere posita fuerunt pallia bruccati aurei ; extra tribunam per illud tantum corpus transversale a quatuor lateribus, et ab utraque parte per totam navem mediam ecclesie posita fuerunt pallia etiam bruccati et alia preciosa, numero forsan ce vel circa, et corpus illud tranversale pannis celestibus et albis divisatis totaliter cooperlum; et in ea certe spere appense pro ornatu, ut supra altare majus positum illud pallium bruccati aurei, etiam omnes illius gradus cooperiens.
　Et quia onus ordinationis hujusmodi, saltem quoad ceremonialia, mihi incumbere videbatur, ut debitum officii mihi commissi facilius persolverem, feci rotulum sive memoriale omnium pro ea, meo judicio, necessariorum, hujusmodi tenoris :
　Necessaria pro coronatione serenissimi regis Alphonsi de Aragonia secundi, Sicihe regis.
　Triduanum jejunium observet rex, et ad communionem se paret (intellexi super hoc a Majestate sua SS. D. N. secum dispensasse, quod unica tantum die jejunaret).
　Ecclesia paretur et ornetur pannis et palliis solemnibus quo modo fieri potest, et in ea, suggesta, thalamus et gradus ac alia, ut commodius fieri potest.
　Credentia pro more, tobalia magna ad terram cooperta et vasa desuper ad ornatum, et alla, videlicet :
　Duo flascones magni argent! inaurati. — Duo magna bucalia argentea sive cantri. — Duo alia bucalia minora, etiam argentea sive cantri. — Duo candelabra cum luminaribus. — Calix cum patena et palla ac tribus hostiis magnis pro probis, ac pro cardinale, ac tribus pro rege, que sint longe minores pro communione et probis. — Ampulle pro vino et aqua pro sacrificio. — Bursa cum corporalibus. — Hostiaria cum hostiis ex qua suo tempore extrahanlur très hostie superius designate, et super calicem ponanlur, sive super patenam. — Turribulum cum navicella, cocleari et incenso. — Duo bacilia apta pro lotione manuum, unum cum aqua, aliud pro ablutione recipienda. — Quatuor mappule sive manlilia pro manuum abstersione. — Taxea una argentea pro probra facienda. — Medulla panis pro lotione manuum postunctionem regis. — Duo vasa sive bacilia, unum cum vino, aliud cum aqua pro sacrificio et ablutione. — Vas cum oleo cathecuminorum. — Bombix ad ligandum et extergendum brachium regis et inter spatulas post unctionem regis. — Fascia ad ligandum bombicem in brachio. — Vas cum carbonibus ardentibus sub credentia pro thuribulo. — Sandalia cum caligis.
　Altare paretur solemne cum candelabris et tôt luminaribus, et cruce in medio et aliquibus reliquiis pro ornatu : et desuper in medio ponantur omnia paramenta pontificalia rubei coloris, videhcet :
　Amictus. — Alba. — Cingulum. — Crux pastorahs. — Stola cum tunicella. — Dalmatica. — Chirotece. — Planète. — Mitra. — Annulus pontificahs. — Mitra preciosa. — Manipulus. — Ensisin vagina regi dandus. — Corona regia cum suo birreto. — Pomum. — Sceptrum. — Vexillum regi dandum in investitura. — Due paces.
　In cornu evangelii paramenta pro diacono, videhcet :
　Amictus. — Alba. — Cingulum. — Stola. — Manipulus. — Dalmatica.
　In cornu epistole paramenta pro subdiacono, videhcet :
　Amictus. — Alba. — Cingulum. — Manipulus. — Tunicella. — Pluviale pro capehano legati assistente. — Tobalia sive mappula pro mitra. — Pluviale pro alio capellano legati baculum pastoralem tenente. — Baculus pastorahs.
　Prope altare sive credentiam sint parali : Liber cum psalmis Quam dilectum etc., et orationibus. Pro legato quando se parabit :
　Missale. — Pontificale. — Liber evangeliorum. — Liber epistolarum. — Lancea pro vexillo regi dando. — Liber letaniarum, quem tamen poterunt cantores apud se tenere et secum portare, quando dicent letaniam. — Bulla indulgentie plenarie affigatur prope altare, ut ab omnibus videatur. — Prope altare paretur faldistorium cum suo cussino et cooperta de bruccato aureo cremesino pro legato. — Faldistorium simile cum suo cussino et cooperta de briiccato aureo albo pro rege. — Aliud faldistorium altius cum suo scabello, et duobus cussinis ac cooperta simile alba pro rege super quod, dum confessio in missa dicitur, genutlectet. — Quatuor alii cussini bruccati albi pro rege quando coram legato genutlectet, et sub letania prosternabitur. — Duo scabella viridia pro duobus prelatis regi assistentibus. — Aliud simile pro letania super quo cantores ponent librum. — Scamna pro prelatis paratis : digniores sedebunt in anterioribus, hic et inde caput vertentes versus altare. — Thalamus cum sede regali et postergali. — Faldistorium sive sediale cum palio bruccati et duobus cussinis ad genutlectendum pro rege. — Missale pro legato. — Missale pro rege. — Scamna sive scabella pro regahbus. — Baldachinum pro rege, sub quo, coronatus, finita missa, equitabit per civilatem, quod paratum habeatur prope portam principalem ecclesie, per quam rex tune exibit. — Locus pro cantoribus. — Scamna pro baronibus. — Sacristia ad vestiendum regem.
　Prelati parentur super rochetum, amictu, superpellicio, stola, pluviah et mitra simphci, vel, loco superpellicii, poterunt capere albam et cingulum ; stola et pluviale poterunt esse albi vel rubei coloris, quia albus color convenit corouationi et rubeus misse, que de Spiritu sanclo dicetur, et quihbet habeat pontificale et uuum capellanum superpellicio indulum cum mappula collo pendente, qui sibi de pontificali serviat et de mitra.

１４９４年５月

　In sero précédente diem coronationis, claudatur ecclesia et custodes adhibeantur omnibus portis, et loco cantorum, suggesto, presbyterio, thalamo et sacristie usque ad regis introitum.
　Inlromittantur qui sedeant super gradibus in capitibus corporis transversalis ecclesie paratis, ubi sint qui singulaloca distribuant.

１４９４年５月

　Die statuto, circa horam XII, legatus et prelali omnes perveniant ad ecclesiam et in locis suis paramenla eis convenientia superius expressa recipiant.
　Rex deinde, camiseam habens a rétro aperlam usque ad cingulumcertis cordellis colligatam et diploidem et vestitellum, et desuper veslem de broccato auri riccio creraesino amplam, ad formam gallicam, et caligas de panno nigro, ex Castro Novo veniat ad ecclesiam cum suis curialibus et baronibus, quem post regales et oratores et pagii et favoriti sequantur, episcopus Tropiensis et frater Johanues de Mediolano, ordinis montis Oliveti, capellani majores regis, et alii togati.
　D. Johannes protonotarius délia Sega, et D. Joliannes protonotarius de Sermoneta sedebunt in eorum mantellis in fine ultimi scamni post alios prelalos in illo sedentes ad sinistram ascendentis presbylerium, et in eo scamno, immédiate ante eos, sedet D. Julianus electus Marianensis etiam in suo mantello, quia nondum est consecratus.
　D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus. — D. Apollonius de Valentinis. — D. Nicolaus de Consandulis. — D. Johannes Baptisla de Glande.
　Accolyti apostolici, rocchetis et desuper pelliciis induti, sedebunt circa allare in ultimo gradu ; omnes alii cubicularii Pape et cappellani legati non assistentes, et sine superpelliciis, sedebunt in terra non longe ab altare.
　Scutiferi legati stabunt in cornu evangelii rétro altare, ita quod prelatos ab illo latere sedentes non impediant.
　Curiales regis sedebunt hinc et inde supra gradibus XV in choro dicte ecclesie ordinatis.
　Barones erunt in scamnis, in piano magno corporis transversalis ecclesie juxta locum cantorum ordinatis, oratores autemin bancho postergali rétro scamna pro prelatis in presbyterio ad dextram ascendentia posito.
　Cum serenissimo rege in thalamo suo erunt, ipsum ubique associabunt, tam in presbyterio quam alibi :
　D. Fridericus de Aragonia ; D. Gentilis Virginius Ursinus ; Don Joffredus Borgia; Don Alphonsus, electus Theatinus ; Don Aloysius de Aragonia, frater consobrinus regis ; Don Carolus de Aragonia, marchio Giracensis (1) ; Don Martinus de Aragonia, nepos regis ex Ferdinando fratre suo bastardo in Castel Novo incarcerato ; Don Julianus, episcopus Tropiensis qui, rege regali super talamo genufleclente, a sinistris regis erit genuflexus, et frater Johannes de Mediolano, ordinis montis Oliveti, capellanus major regis, adexlris regis erit, ut supra genuflexus, et ambo de missale regi servient ; frater Johannes Franciscus de Mirabellis ejusdem ordinis, confessor regis ; frater Michel de Neapoli, ordinis fratrum minorum de observantia, eleemosinarius regis, postregem ut supra genuflexum, et ipse genuflexus.

　 1. Don Luigi qui vient d'être appelé précédemment (page 123) marquis de Gerace, n'est plus désigné que par son nom de famille de Aragonia; c'est son frère Charles d'Aragon qui porte le titre de marquis de Gerace; le mss. 5160, f. 119, r. donne même : Don Aloysius de Aragonia, prothonotarius. On verra plus loin, à la date du 6 mai. Don Luigi entrer dans les ordres ecclésiastiques et recevoir des mains du légat, Jean Borgia, les insignes du protonotariat. Burchard ne parle pas de la renonciation faite par Don Luigi à son frère Don Carlo du marquisat de Gerace, ainsi que le fait Cardella {Mem. stor. dei Gard., t. III, p. 274), qui tout en relevant les erreurs de plusieurs de ses devanciers au sujet de Luigi d'Aragon, se trompe lorsqu'il dit qu'après la mort de sa femme Baptistine Cibo, Don Luigi renonça en faveur de son frère Don Carlo le marquisat de Gerace et s'enrôla sous Innocent VIII dans la milice ecclésiastique. C'est sous Alexandre VI qu'il aurait dû dire; en outre, Baptistine vivait encore à la mort de son grand-père Innocent VIII; elle assistait en effet avec sa mère aux fêtes données au Vatican, le 12 juin 1473, en l'honneur du mariage de Lucrèce Borgia avec Sforza, (Madona Theodorina con la figliola marchesana de Gezaro...). Voy, la dépêche de J. André Boccacio au duc Hercule de Ferrare, dans Gregorovius, Lucrèce Borgia, t. II, p. 294, et le récit d'Infessura imprimé dans cette édit., p. 80 (neptis Innocentii, fllia Theodorine...). Sur Luigi d'Aragon, voy. dans VArchivio Stor. ItaL, série I, app. IX, p. 232, I Ricordi di Filippo di Vigneulles.

　Adveniente rege, et choro canonicorum, ut supra ordinatur, intrante, accurrunt ei ex supradicto R. P. D. Alexander archiepiscopus Neapolitanus et Johannes patriarcha Antiochensis qui, vestiti mitris, caput aliquantulum inclinantes, sibi reverentiam facient. Idem faciet rex ipsis, retento in capite birreto suo ; archiepiscopus a dextris et patriarcha a sinistris regis, ipsum ad legatum deducant; quo accedente, prelati omnes parati assurgent, et cum mitris capita sibi aliquantulum inclinabunt : idem et rex, birreto detento, ipsis faciet. Pervento ante legatum, rex deponit birretum, et legato caput inclinat, et legatus, retenta mitra in capite, sibi respondit. Sedet rex in faldistorio in plano'ante ullimum gradum altaris sibi paralo, in transversum, ita quod sinislra regis sit versa allari el dextra choro canonicorum ; et faldistorium hujusmodi stabit ad dextram legati, qui sedebil in alio simili faldistorio ante médium altaris in tertio gradu et piano illius sibi parato, renibus al tari versis. Neapolitani vero in capite prime banche ad sinistram legati se locabunt, et prelati omnes in suis locis erunt.
　Omnibus sic sedentibus, surget D. Stephanus de Narnia, notarius camere apostolice, cum legato ex Urbe ad hune finem missus el, habita a legato licentia, stans in cornu evangehi ad sinistram legati in primo vel secundo gradu altaris, alta voce legit buUam facultatis cardinalis a principio ad finem, cujus ténor talis est :
　« Alexander episcopus servus servorum Dei, dilecto tiho Johanni tituli sancte Susanne presbytero cardinah, ad regnum Sicihe citra Pliarum nostro et sedis apostolice legato, salutem et apostollcam benedictionem.
　Licet potestatis plenitudo desuper nobis commissa sit, et universi gregis dominici, divina disponente clementia, curam habeamus, finem tamen humane possibilitalis excedere non valentes, considerandoque quod circa singula, per nosmetipsos, apostolice sedis debitum absolvere non possumus, nonnunquam sancte romane Ecclesie cardinales in partem sollicitudinis assumimus, ut, ipsis vices nostras supplentibus, ministerium nobis commissum, secunda pietate superna, facihus, efficacius et salubrius exequamur. Sane postquam clare memorie Ferdinandus de Aragonia Sicilie citra Pharum rex, sicut Deo placuit, rébus fuit humanis exemptus, Nos considérantes quod carissimus in Christo filius, videlicet Alphonsus Ferdinandi regis primogenitus, tune Calabrie dux, ad presens in dicto regno et tota terra que est circa Pharum, que de jure et proprietate sancte romane Ecclesie noscuntur, usque ad confinia terrarum ipsius Ecclesie, excepta civitate nostra Beneventana cum ejus territorio, districtibus et pertinentiis, ipsi Ferdinando régi, vigore investiture et concessionis per felicis recordationis Innocentium papam octavum predecessorem noslrum sub cerlis modo et forma factarum successit, quodque predecessores nostri romani pontifices, dicti regni reges qui pro tempore fuerunt, inungi et coronari facere consuevcrunt, ac intendeutes ut dictus Alphonsus rex, sedi apostolice devotissimus, juris regni et terre predictorum ac regalium insignium plenitudine gratulari ac statum suum firmius stabilire valeat, volentesque tanlum munus, prout eliam prefalus Alphonsus rex per suos spéciales propterea ad nos destinates oratores cum instantia postulavit, adimplere ac debitis solemnitatibus honorare, eorumdem predecessorum vestigiis inlierendo, et ad te qui opère quidem potens es et sermone, ac quem in magnis experlum et arduis, eximia probitate et fidelitate rerumque gerendarum experientia ac precipua prudentia ac integritate comprobatum habemus, mentem nostram potissime convertentes sperantesque quod ea que tibi duxerimus committenda, gratia tibi assistente divina, circumspecte, prudenter et fideliter exequeris, habita super hoc cum venerabilibus fratribus nostris sancte romane Ecclesie cardinalibus dehberatione matura, te nostro et ejusdem Ecclesie nomine ad regnum et regem prefatum pro premissis et nonnullis ahis ejusdem sancte romane Ecclesie arduis negotiis peragendis dicte sedis legalum de latere nostro, de fratrum eorumdem consilio, comilante pacis angelo, destinamus, circumspectioni tue, prefatum Alphonsum regem, prestito ab eo et per te recepto, nostro et ejusdem Romane Ecclesie nomine, juxta formam in literis Innocentii predecessoris hujusmodi desuper confectis et inferius annotatam, corporali juramento per impositionem vexilli ejusdem romane Ecclesie in suis manibus, de regno et terra predictis ac omnibus juribus et pertinenliis eorumdem, auctoritate apostolica investiendi ipsumque in illorum realem, corporalem et actualem possessionem inducendi ac prefatum Alphonsum regem, postquam illum investieris et in possessionem hujusmodi induxeris, ut prefertur, solemniter inungendi ipsumque in signum pleni juris atque dominii et terre predictorum salubrem et felicem, in regem cathohcum dicta auctoritate coronandi facultatem et auctoritatem, eadem auctoritate et de simili consilio, concedentes. Id tamen, dilecte fih, munus hujusmodi devota mente suscipiens, te in illius exequutione, nostro et dicte sedis nostre honore sic sollicitum, diligentem et studiosum exhibens, quod in nostro et sedis apostolice conspectu, cum ab eodem Alphonso rege redieris, non immerito possis commendari. »
　Ténor vero forme predicte sequitur et est talis, videhcet :
　« Ego Alphonsus rex Sicilie plénum homagium, ligium et vassallagium faciens domino meo D. Alexandre pape sexto et Ecclesie romane pro regno Sicilie et tota terra que est citra Pharum, et quantum spectat ad terram citra Pharum, juxta et secundum illum statum quem tenebat et possidebat dictus rex Ferdinandinus in dicta terra citra Pharum usque ad confinia terrarum ipsius Ecclesie, excepta civitate Beneventana cum toto territorio ac omnibus districtibus et pertinentiis suis, secundum antiquos fines territorii, pertinentiarum et districtus civitatis ejusdem per romanes pontifices distinctes et in posterum distinguendos, ab hac hora in antea fidelis et obediens ère B. Petre et Paulo et D. Alexandro pape VI ejusque successeribus romanis pontificibus canonice intrantibus, sedique apostelice romane Ecclesie. Non ère in consilio vel censensu seu facto, ut vitam perdat, seu perdant auf membrum, aut capiatur seu capiantur mala captiene; censihum vero qued mihi credituri erunt per se aut per nuncios sues vel per literas, ad eerum damnum scienter nemini pandam, et si sciero fieri vel procurari, seu tractari aliquid, qued in unius vel plurium damnum cedat, illud pro pesse impediam, et si hoc impedire non pessem, illud illi vel eis significare curabo. Papatum remanum et regalia sancti Pétri, tam in regno Sicilie et terra predicta quam alibi censistentia, adjulor illis ero ad retinendum, defendendum et recuperandum, ac recuperata manutenendum contra omnem hominem. Universas et singulas conditienes contentas in literis Innocentii predecesseris hujusmedi, super ipserumregni et terre concessione confectis, ac omnia et singula que in iisdem literis continenlur, plenarie adimplebo et invielabiter observabo et nulle unquam tempore veniam centra ea; non procurabo' per me vel alium seu alios, quevis mode ut eligar vel nominer in regem, vel imperatorem remanum seu regem Theutonie aut deminum Lombardie vel Tuscie seu majoris partis eorumdem : et si electie vel neminatio ad imperium vel regnum remanum seu regnum Theutonie aut dominium Lombardie, vel Tuscie seu majorum partium eorumdem de me celebrari centigerit, nullum hujusmedi electieni seu postulatieni assensum prestabo, nec intremittam me modo aliquo de eorum vel alicujus ipserum regimine, neque etiam de civitate Beneventana et suis territeriis et pertinentiis, seu Carapania, neque de Maritima, ducatu Spoletano, Marchia Anconitana, patrimonio beati Pétri in Tuscia, Massa Trabaria, Romandiola, aima Urbe, in civitatibus Perusina, Civitate Castelli, Bononiensi, Ferrariensi, Avenionensi et Comitatu Venusino seu aliis terris quibuscumqiie prefati SS. DD. N. pape dominiis, seu feudis ipsius Ecclesie ubilibet constitutis, ex successione, vel alio quovis titulo vel contractu vel matrimonio nunquam mihi acquiram vel vindicabo seu petam acquirere vel quomodolibet vindicare : et nihil unquam accipiam vel habebo seu retinebo, vel petam accipere, habere aut manutenere in illis neque ullam potestariam, capitaniam vel rectoriam, nullumque aliud officium recipiam seu recipere petam in eisdem seu ipsorum aliquod; nec etiam acceptabo aut acceptari permittam, seu faciam premissa vel partem aliquam eorumdem, nec illa offendam vel molestabo, nec etiam romanam Ecclesiam quoque sub censuris penisque spiritualibus et temporalibus, in supradictis conditionibus et infeudatione contentis, quas hic habere volo in singulis suis partibus pro specificatis et repetitis et expressis : schismatico seu heretico cuicumque, vel a fide devio, et ab ipsa Ecclesia précise, ejusque sequacibus aut dantibus eis cfmsilium, auxihum vel favorem, non dabo quovis modo per me vel per alium, seu alios, directe vel indirecte, publiée vel occulte, auxilium, consilium vel favorem, nec ab aliis, quantum in me fuerit, si impedire potero, dari permittam, sed eos juxta posse, donec convertantur, persequar et invadam. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei evangelia.
　« Datum Rome apud sanctum Petrum anno incarnationis Domini MCCCGLXXXXllIl, quarto decimo kalendas maii, pontificatus nostri anno secundo. »
　Lecta bulla, accedit rex et coram legato super cussinum genuflexus, ex libro sive folio ad hoc ordinato, legit de verbo ad verbum juramentum sub bac forma :
　« Ego Alphonsus Dei gratia rex Sicilie, plénum homagium, ligium et vassalagium faciens SS. D. meo domino Alexandro pape VI et Ecclesie romane pro regno Sicilie, et tota terra, que est citra Pharum, juxta et secundum illum statum quem tenuit et possedit recolende momorie Ferdinandus Sicilie rex, genitor meus, in dicta terra citra Pharum, usque ad confinia terrarum ipsius Ecclesie, excepta civitale Beneventana cum toto territorio ac omnibus districlibus et pertinentiis suis, secundum antiquos fines territorii pertinentiarum et districtus civitatis ejusdem per romanos pontifices distinctes, et in posterum distinguendos, ab hac hora in antea fidelis et obediens ero beato Petro et Paulo, et SS. D. N. domino Alexandro pape sexto suisque successoribus romanis pontificibus canonice intrantibus, sancteque apostolice romane Ecclesie. Non ero in consilio vel consensu, seu facto, ut vitam perdant seu membrum vel capiantur mala captione ; consilium quod mihi credituri erunt per se, aut per nuncios suos, vel per literas, ad eorum damnum scienter nemini pandam, et si sciero fieri vel procurari seu tractari aliquid quod in ipsorum damnum cedat, illud pro posse eis significare curabo ; papatum romanum et regalia sancti Pétri, tam in regno Sicilie et terris predictis quam alibi consistentia, adjutor eis ero ad relinendum, defendendum et recuperandum, ac recuperata manutenendum contra omnem hominem ; universas et singulas conditiones contentas in literis apostolicis Innocentii, predecessoris hujusmodi, super ipsorum regni et terre concessione et infeudatione mihi facta, confectis, ac omnia et singula que in eisdem literis continentur plenarie adimplebo et inviolabiliter observabo et nullo unquam tempore veniam contra ea; non procurabo per me vel alium seu alios quovis modo, ut eligar, vel nominer in regem vel imperatorem romanum seu regem Theutonie aut dominum Lombardie vel Tuscie seu majoris partis eorumdem : et si electio vel nominatio ad imperium vel regnum Theutonie aut dominium Lombardie, vel Tuscie seu majoris partis eorumdem de me celebrari contigerit, nuUum hujusmodi electioni seu nominationi aut postulationi assensum prestabo nec intromittam me aliquo modo de eorum vel alicujus ipsorum regimine, neque etiam de civitale Beneventana et suis territoriis, districlibus et pertinentiis, seu de Campania, de Maritima, ducal u Spoletano, Marchia Anconitana, patrimonio beati Pétri in Tuscia, Massa Trabaria neque Romandiola, aima Urbe, in civitatibus Perusina, Civitate Castelli, Bononiensi, Ferrariensi, Avenioniensi vel Comitatu Venusino, seu aliis terris quibuscumque prefati SS. D. N. pape dominiis, seu fendis ipsius Ecclesie ubilibet constitutis, ex successione vel legato, seu donatione, aut vendilione vel aho quovis titulo vel conlractu, nihil mihi unqiiam acquiram, vel vindicabo seu pelam acquirere, vel quomodolibet vindicare, et nihil unquam recipiam vel habebo seu relinebo vel petam recipere, relinere nec etiam liabere in illis, neque ullam potestariam, capitaniam vel rectoriam, nuUumque aliud officium recipiam seu recipere petam in eisdem vel ipsorum aliquo, nec etiam occupabo aut occupare permittam seu faciam premissa, seu partem aliquam eorumdem, nec illa offendam vel molestabo nec etiam romanam Ecclesiam, quoque sub censuris, penisque spiritualibus et temporalibus in supradictis conditionibus et infeudatione contentis, quas hic haberi volo in singulis suis partibus pro specificatis et repetitis et expressis : schismatico seu heretico cuicumque vel a fide devio vel ab ipsa Ecclesia preciso ejusque sequacibus, aut dantibus eis auxilium consilium vel favorem, non dabo quovis modo perme, vel alium seu alios, directe vel indirecte, publiée vel occulte, auxilium, consilium vel favorem, nec ab aliis, quantum in me fuerit, si impedire potero, dari permittam, sed eos juxta posse meum, donec converlantur, persequar etinvadam. Que omnia et singula, ut jacent, sub fide mea regia volens, Rmo. in Christo patri et domino D. Johanni tituli sancte Susanne sancte romane Ecclesie presbytero cardinali Montis Regalis, apostolice sedis legato, ad bec specialiter deputato, vice et nomine SS. D. N. pape sancteque romane Ecclesie predictorum, presenti, stipulanti et recipienti, curare, procurare et facere inviolabiliter observare, promitto pariter et juro. Sic me Deus adjuvet et sancta bec Dei evangelia. »
　Tum rex ambas manus super librum missale, quem Rmus. legatus tenebit, videlicet dextram super crucifixum, et sinistram super quatuor evangelia ad hec specialiter in dicto missali depicta et scripta, ponat; sicque legit et jurat.
　Intérim, dum juramentum predictum per regem prestatur, vexillum sancte romane Ecclesie, ad hoc per SS. D. N. papam missum, imponatur sue haste, et erectum teneatur per religiosum et strenuum dominum Gollerandum (1) Borgia, militem ordinis sancti Johannis Hierosolimilani, predicti Rmi. D. cardinalis germanum, qui vexillum ipsum ex commissione SS. D. N. pape ex Urbe portavit.

　 1. Caerulanclum (Rinaldi, p. 214, n° 6).

　Prestito juramenlo per regem, ut prefertur, vexillum ipsum coram legato portatur, qui hastam in dextra recipiens, illud regi recipienti tradit, ipsumque de regno investiturum dicit :
　« Auctoritate apostolica nobis in hac parte concessa, per appensionem liujus vexilli ecclesiastici in tuis manibus, te de regno Sicilie et terra citra Pharum usque ad confinia terrarum sancte romane Ecclesie, exceptis civitate Beneventana et territorio, districtibus et pertinentiis suis, in omnibus regni et terre predictorum juribus et pertinentiis, in quibus clare memorie Ferdinando regi genitori tuo, vigore investiture et concessionis per felicis recordationis Innocentium papam octavum, sub certis modo et forma factarum successisti, investimus, teque in illorum realem, corporalem et actualem possessionem inducimus. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. »
　Tum magnificus D. Jacobus Caracciolus, comesBurgiensis, cancellarius regni, vexillum de manibus regis accipiens, illud in sacristia pro rege parata portat et reponit.
　Surgit rex, et in faldistorio suo, quod in opposito legati, competenti distantia, videlicet palmorum quindecim vel circa, a primo gradu altaris in illo piano positum fuit, sedet legato facie versa, et apud eum in duobus scabellis hinc et inde positis sedent duo prelati sibi assistentes, videlicet : arcbiepiscopus Neapolitanus a dextris et patriarcbia Antiochenus a sinistris regis qui ita sedent quod sibi invicem faciem quasi vertunt, magis tamen latera regi jungentes quam legato, prout in coronationibus fieri solet (1).

　 1. Sur le couronnement d'Alphonse II, voy. Summonte, Dell' istoria délia città e regno di Napolo, lib. VI, p. 482-496, et Sanuto, fol. 6 v. (mss. 1422 ital.).

Intérim procurator fiscalis regius requirit omnes notarios, non stantes longe a cornu epistole altaris detecto capite, ut de investitura et traditione possessionis conliciant unum vel plura, publicum velpublica, instrumentum vel instrumenta sub bis verbis :
　« Ego Johannes de Gallutiis, regius procurator fiscalis, requiro vos omnes et singulos notarios et labelliones publicos bic consistentes, ut de investitura et inductione in possessionem regni Sicilie per Rmum, D. legatum serenissimo regi Alpbonso nostro secundo de Aragonia, ut supra facta, conficiatis unum vel plura, publicum vel publica, instrumentum vel instrumenta. » 　Quibus sic peractis, postmodum iterum surgit rex et ambo sui assistantes, depositis milris, et aliis prelatis cum mitris sedentibus, archiepiscopus Neapolitanus dicit legato :
　« Rme. pater : postulat etc., prout in pontificali. Legatus : Scitis illum etc. Neapolitanus respondit : Et novimus etc. — Legatus : Deo grattas. Sedet rex et ambo assistentes. Legatus competenti et intelligibili voce dicit : Cumhodie etc. (1).

　 1. ...prout in consecrationibus fieri solet. Rinaldi, p. 214, mss. 5160, f. 126, et mss. de Florence,

　Finita monitione surgit, accedit coram eo , et super cussino genuflexus, osculalur ejus manum ; tum prestat juramentum confectum sub hac forma, videlicet :
　« Ego Alphonsus, Dei gratia rex Sicilie, profiteor, promitto et juro coram Deo et angelis ejus, deinceps legem, justitiam et pacem Ecclesie Dei, populoque mihi subjecto pro posse et nosse facere atque servare, salvo condigno misericordie Dei respectu, sicul in consilio fidelium meorum melius polero invenire; pontificibus quoque Ecclesiarum Dei condignum, et canonicum honorem exliibere, atque ea que ab imperatoribus et regibus ecclesiis collata et reddita sunt, inviolabiliter observare, abbatibus, comitibus et vassallis meis congruum honorem, secundum consilium meorum fidelium, prestare. Sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei evangelia. »
　Et ambas manus super librum missalem, quem legatus teneat, ponat, ut prioris juramenti prestatione fecit.
　Rege sic genufiexo permanente, surgit legatus deposita mitra, et stans ad regem versus, dicit intelligibili voce legendo : Oremus, ommpotens sempiterne Deus etc.
　Idem dicunt prelati in suis locis sine mitris stantes, submissa voce.
　Finita oratione predicta, surgit rex et ante cornu evangelii super gradus altaris et illius piano se prosternit, quatuor cussinis, videlicet uno sub genibus, alio sub stomacho et duobus sub brachiis et capite, sibi positis.
　Legatus autem, accepta mitra, procumbit in faldistorio in quo sedebat ad altare versus. Omnes prelati cum mitris in suis locis genuflectunt. 　Scabellum ponitur pro cantoribus in fine presbyterii, quo posito, in libro duo cantores dicunt letanias, aliis cantoribus in pristino eorum loco remanentibus et ipsis respondentibus : Saiicte Petre, sancte Paule, mncte Januari (bis dicatur).
　Dicto in letania Ut obsequium etc., surgit legatus cum mitra, et accepto in sinistra baculo pastorali, stans versus ad regem prostratum, dicit in cantu letanie : Ut hune etc.
　Idem faciunt et dicunt prelati omnes cum mitris in suis locis genuflexi ; tum legatus iterum procumbit, ut prius, et letania perficitur.
　Finita letania, surgit legatus, deposita mitra, et stans versus ad regem prostratum dicit intelligibili voce legendo, et ne nos etc,, cum aliis et duabus orationibus.
　Idem plane prelati omnes in suis locis sine mitris genuflexi dicunt. Tum legatus iterum procumbit et, his dictis, sedet accepta mitra. Rex coram legato super cussinum genuflectit, et prelati omnes cum mitris circumstant in modum corone post regem.
　Nudatur brachium dextrum regis, et inter scapulas ampliatur vestis superior, solvitur alia, diplois et camisia.
　Acolytus Pape cum vaso olei cathecumenorura stet a dextris legati.
　Dominus Beruardinus Gambara subdiaconus apostolicus cum vaso et bombice stet prope dictum acolytum.
　Legatus, depositis cirothecis et incepta oratione Deus Bei filius, et usque ad verba Benedictionem infimdat inclusive continuata, intincto pollice dextero in oleo catechumenorum, inungit brachium dextrum regis inter juncturam manus et cubiti ab intra in modum crucis, et bombice desuper posita ac fascia per predictum Bernardinum ligata, inungit eodem pollice cum oleo predicto eumdem regem in modum crucis inter scapulas et bombicem desuper ponit; religantur camisia, diplois et parva vestis, ac alia desuper aptantur; et dum premissa facit, legatus nihil dicit, sed premissis expeditis, continuat dictam orationem, dicens eamdem usque ad fineni; tune dicit aliam illi sequentem, videlicet : Omnipotens sempiterne Deus. Idem dicunt omnes prelati, plane tamen legendo, quibus dictis, prelati ipsi ad sua loca revertuntur.
　Finitis orationibus predictis, surgit rex, et legatus lavai manus cum medulla panis et extergit; tum et ipse surgit : amoventur ambo faldistoria et aliud faldistorium cum scabello et duobus cussinis ponitur in piano versus cornu evangelii competenti distantia a primo gradu altaris, videlicet circa palmos xii vel xv, ubi rex genuflectit ad cornu evangelii versus. Legatus stans anle ultimum gradum altaris, facit confessionem cum ministris suis, idem facit rex cum illis duobus capellanis suis majoribus apud eum genuflexis.
　Cantores dicunt introitum et prelati etiam bini et bini, in suis locis slantes sine mitris, confessionem dicunt.
　Facta confessione, legatus accedit ad altare, osculatur illud in medio et evangelium ex libro evangeliorum ; imponit incensum, incensat altare, accipit mitram in cornu epistole, ubi incensatur, et ipse descendit ad faldistorium; legit introitum, Kyrie eleison et proceditur in missa usque ad versum primi Alléluia inclusive.
　Rex, facta confessione, surgit, et ab aliis associatus duobus suis assislentibus, videlicet Neapolitano et Antiochensi, intrat in sacristiam suam, sedet in sede sive in faldistorio ibidem sibi parato : sedent et illi duo assistentes in suis scabellis eis illuc apportatis. D. Bernardinus subdiaconus apostolicus extergit bombice brachium regis et inter spatulas : reponitur bombyx in bacili ibidem parato et ad comburendum portato ; et aptatur camisia, diplois et parva vestis.
　Imponuntur regi calige de setonino cremesino et zandalia de damaschino albo recamata filis aureis et argenteis, sine perlis et absque lapidibus pretiosis.
　Surgit rex, et veste magna, videlicet superiore, exuitur; induitur veste longa de cremesino taffeta suffulta cum manicis strictis et desuper cingitur rocheto longo usque ad collum pedis ; tunicella alba de brocatello piano, zendalo suffulta, cum manicis strictis botonatis, stola rubea broccati auri riccii in transversum ab liumero sinistro sub brachio dextro conjuncta; manipulo de eodem broccato ad bracliium sinistrum ; veste regali in modum dalmatice ex brochato auri riccio cremesino, fissuram habente ante et rétro un palmorum vel circa, longa, usque ad collum pedis, circa collum et manicas et per fimbrias ad latitudinem quatuor digitorum vel circa, perlis ornata ; collari ad latudinem manus perlis ornato sub mento duabiis perlis ligato, quod formam habeat, prout soient in amictis poni, ex broccato piano creniesino et benda longa ex broccato ci'emesino quatuor digitorum vel circa, que a collo pendeat usque ad collum pedis, birretum retinebit.
　Sicque paratus ascendit ad thalamum regium a duobus suis assistentibus ac regiis et capellanis duobus majoribus, eleemosinario et confessore dumtaxat, associatus, ubi in sediali suo genuflectit, et ex libro dicit introitum Kyrie eleyson, Gloria in exceisis, orationem Deits qui corda fidelium, et sub eamdem conclusione sequentem : Oremus, Deus, regnorum omnium protector, da mihi, servo tuo, triumphum virtutis tue scienter excolere, et qui tua constitutione sim princeps, tuo semper numine sim petens : Per D. N. etc., epistolam, et alléluia, cum primo versu tantum, videlicet, Emitte spiritum etc., duobus assistentibus et aliis regiis intérim apud regem stantibus.
　Cantoribus versum predictum Emitte etc., canlantibus, reponitur faldistorium legati in medio allaris in quo ipse sedet cum mitra.
　Rex descendit de thalamo suo ab illis duobus suis assistentibus et aliis suis associatus, et accedit ad legatum : prelali assurgunt et faciunt reverentias, quibus et ipse pariter facit ut prius ; et facta, detecto capile, reverentia coram legato, super cussino genuflectit.
　Prelati omnes faciunt circulum post regem, ut prius cum mitris stantes, et omnia simulcum legato, plane tamen dicentes.
　Legatus, accepto ense nudo de altari per me sibi porrecto, illum tradit in manu regis recipientis, dicens Accipe gladium etc. ; quo dicto, rex osculatur manus legati.
　Tum, imposilo per me gladio in vaginam, legatus cingit regem gladio in vaginam, dicens antiphonam : Accing ère gladio tuo super fémur tuum, potentissime.
　Surgit rex, et extractum ensem de vagina viriliter ter vibrat ; lum super brachium sinistrum extergit, reponit in vaginam, et iterumicoram legato, ut prius, genuflectit.
　Corona, de altari per me sumpta, traditur legato, quam cum omnibus prelalis paratis manum apponentibus, solus regi imponit, dicens : Accipe coronam etc.
　Sceptrum per me legato porrigitur qui illum dat regi in dexteram manum recipienti, dicens : Accipe virgam, etc.
　Pomum deinde a me legato porrectum, legatus tradit regi in sinistram recipienti, dicens : Accipe dignitatis pomum, et per id in te catholice fidei cognosce signaculum, quia ut hodie ordinaris caput etprinceps regni etpopuli, ita perseveres author et stabilitor christianorum et fidei christiane, ut felix in opère, locuples in fide, cum rege regum glorieris, qui vivit et régnat Deus, per omniasecula seculorum. Amen.
　Surgit rex, et per me ense discingilur, et D. Hectori Caraffe camerario suo majori traditur, qui eum in vaginam immédiate ante regem defert per totum officium.
　Legatus a dextris et archiepiscopus Neapolitanus a sinistris regis deducunt ipsum regem, précédente solo porrectore ejusdem ; sequuntur patriarcha Antiochensis, oratores regii et capellani majores cum confessore et eleemosinario, ubi rex ipse cumsceptro in dextra et pomo in sinistra per legatum et archiepiscopum predictum, in solio et sede regia intromittitur et ad sedendum ponitur, legato dicente Ita et rétine etc.
　Convenienter précèdent regem omnes regii, et prelati omnes parati sequentur stantes in thalamo a dextris et a sinistris ante sedem regiam, sed pro angustia loci fieri poterit ut supra dixi ; istud tamen melius.
　Rege intronizato, legatus, deposita mitra, stans versus ad altare, incipit in cantu Te Deum laudamus, quod cantores prosequuntur usque adfinem, legato ipso ad dexteram et archiepiscopo ad sinistram regis sine mitris intérim stantibus, et regalibus omnibus post predictos hinc inde juxta regem.
　Finito Te Deum, legatus stans in loco prediclo juxta regem, detecto capite, ex libro dicit : Firmetur manus tua etc., cum duabus orationibus sequentibus : idem dicunt plane omnes prelati.
　His dictis, legatus accepta mitra et facta cum ea regi aliquali reverentia, et per regem pari modo refacta, redit cum prelatis similiter cum mitris incedentibus, similiter per eos prius regi reverentia facta, ad suum faldistorium, et illi ad sua scamna ; et cantores dicunt secundum hymnum cum suo versu, Veni sancte Spiritus; ad quem legatus in suo faldistorio, et rex, depositis corona, sceptro et pomo in suo sediali, et prelati in bancis suis, omnes detectis capitibus genuflectunt. Régi deponitur corona per Don Fridericum, et D. Genlili Virginie Ursino tenenda traditur; similiter sceptrum et Don Jofiredo traditur, ac pomum et Don Henrico assignatur, et suo tempore per eumdem D. Fridericum omnia regi reponuntur ; et quando est per regem facienda genuflexio, non debent prius predicta sibi deponi quoniam rex sit apud sediale et ibidem deinde antequam recédat reponi : finito versu predicto, surgunt omnes et in suis locis sedent quousque evangelium incipiat.
　Diaconus dicit : Munda cor meum, etc., legatus imponit incensum, benedicit subdiacono, et alia fiunt more solito.
　Ad evangelium deponitur regi corona, ut supra, sceptro et pomo in manibus retentis : quo finito, et Credo cum duobus suis capellanis majoribus dicto, sedet, et reponitur sibi corona : ad verba Incarnatusque est, rex cum corona sua in sede se humiliter inclinat.
　Idem facit legatus in faldistorio suo ; prelati vero omnes in locis suis, detectis capitibus, genuflectunt.
　Tum legatus, finito Credo, dicit Dominus vobiscwn, surgit rex cum corona et, dicto Oremus, sedet.
　Lecto per legatum offertorio, portatur faldistorium in medio altaris in quo sedit legatum cum mitra, ut prius.
　Archiepiscopus et patriarcha assistentes occurrunt regi usque ad gradus thalami, ubi regi cum corona et pomo descendenti reverentiam faciunt, et rex ipsis, ut prius; et regem usque ad legatum deducunt. Régi pretereunti et redeunti assurgunt omnes prelati cum mitris et reverentiam faciunt, et ipse eis, et eum, ut prius, regii sequuntur.
　Pervento ad legatum competenti spatio, videlicet x vel xii palmorum, deponitur regi per D. Fridericum corona, sceptrum et pomum, et deputatis et assignantur; et datis per eumdem D. Fridericum XII medaliis ad hoc ordinatis régi, rex facta legato reverentia, super cussinum coram eo genuflectit, et dictas xii medalias legato in manum dextram offert, et manum ipsam osculatur. Cui legatus dicit : Centuplum accipies, et vitam eternam possidebis.
　Surgit rex et competenti spatio predicto reassumit coronam, sceptrum et pomum ; et, facta legato cum corona reverenlia, reverenter ad Ihalamum a duobus suis assistentibus ad gradus thalami associalur; ubi, facta et recepta reverenlia, dimisso rege, ad sua loca revertuntur. Rex ascendit thalamum et in solio sedet usque ad prefationem.
　Legatus, post recessum regis, depositis chirothecis, lavai manus, ascendit ad altare et prosequitur missam more solito.
　Super calicem sive patenam, ponuntur sex hostie, videlicet très magne et très parve : de quibus subdiaconus dat unam magnam et unam parvam credentiariis ; et de ampullis vini et aque in una tazza pro credentia, et cum ampullis predictis portatur tazza ad altare etiam proproba, ubi ego do unam hostiam magnam et unam parvam subdiacono pro proba, et de ampullis vini et aque in tazza eidem etiam pro proba. Alia fiunt, ut alias.
　Incensis per legatum oblatis ad altare, incensatur legatus per diaconum ter sibi thuribulum offerentem : tum cum diacono thuribuluni déférente accedit ad regem in thalamo cum mitra arclïiepiscopus Neapolitanus ; quo ibidem constituto, surgit rex cum corona, et archiepiscopus deposita mitra, accepto tliuribulo, facta régi reverentia cum capile, stans ante ultimum gradum solii, incensat regem cum corona stantem, ter ei thuribulum ducens. Tum, facta sibi, ut prius, reverentia, reddit thuribulum diacono, et accepta mitra el cum ea régi reverentia facta, redit ad locum suum. Intérim diaconus incensat omnes regios, bis cuihbet ducens thuribulum, tum archiepiscopum Antiochenum ac omnes ahos prelatos paratos, cuihbet bis thuribulum ducens ; post prelatos incensabit oratores, episcopum Tropiensem, et alios, capellanos majores et alios duos, confessorem et eleemosinarium in thalamo regis, barones, electum Aconicensem, prolonotarios délia Sega et de Sermoneta, D. Bernardinum subdiaconum et acolytos apostolicos legalo assistentes, subdiaconos, ahos capellanos togatos, scutiferos legati, credentiarum ; singulis his semel tantum ducit thuribulum, tum me incensabit, et ego eum.
　Legato prefationem incipiente, surgit rex cum corona, et, ea finita, deposita sibi corona, dicit cum capellanis suis, Sancius etc.; quo dicto, reassumpta corona, ascendit ad sediale suum ubi genuflectit, dimissis corona, sceptro et porno, sic manens, quousque ad communionem sit iturus.
　Dicto per legalum Agnus Dei, ego cum instrumeiito pacis quod cum panniculo mundo exlergo et panniculum ipsum deosculor pro proba, et capellanus ille cum pluviali, qui de baculo pastorali servivit in missa, cum alio instrumento pacis genufleclimus ad dexteram legati ; qui, finita oratione, Domine Jesu Ckriste qui diaeisfi apostolis tuis etc., osculato altari, osculatur primo meam pacem, deinde aliam, singulis dicens, pax vobis, et nos sibi, et cum spiritu tuo; tum ego do instrumentum meum archiepiscopo Neapolitano, qui eum defert régi genullexo, dicens sibi pax tecum, et ille respondens, et cum spiritu tuo, ante et post, reverentiam consuetam régi faciens; et restiluto mihi instrumento redit ad locum suum, et ego instrumentum suum super altare repono. A rege accipiunt pacem omnes regii suo ordine ; reverso ad locum suum archiepiscopo Neapolitano, alius capellanus, cum alia pace dat pacem hoc ordine eidem archiepiscopo, et ille aliam prelato post eum cum ore, et aller alteri usque ad finem illius scamni;
　Patriarche Antiocheno, et ille alteri ut supra cuihbet prelato in capite unius scamni, et ille aliis, ut supra, singulis ordinibus, ego, capellano majori, et ille alteri ut supra; singulis baronibus per capita scamnorum ut supra; electo Maranensi, et ille protonotario délia Sega, et ille alteri, subdiacono apostolico et ille primo acolyto, et ille alteri, ut supra;
　Capellano assistenti, et ille diacono, et diaconus subdiacono, capellano de mitra servienti et ille aliis ;
　Primo scutifero et illealteri ;
　Primo credentiario et ille alteri ut supra;
　Mihi et ego sibi, et instrumentum ipsum super altare repono.
　Postquam legatus se communicaverit sub utraque specie, antequam se purificaverit, digitos abluat, expectet regem communicandi causa. Duo prelati assistentes occurrunt régi sine mitris usque ad gradus thalami, et ipsum deducunt, ut alias.
　Rex descendit detecto capite, absque sceptro et porno; sequuntur regii omnes etiam illi cum corona, sceptro et porno, et capellani majores, et duo alii. Rex genuflectit in supremo gradu altaris in cornu epistole sine cussino et communionem reverenter et dévote a legato recipit, qui hostiam in dextera recipieus, palena cum sinistra supposita, illam régi tradit, dicens : Corpus domini nostri Jesu Christi custodiat animam tuam in vitam eternam. Amen.
　Apportantur ampulle vini et aque de credentia, fada ibidem prius proba que et secundo fit apud altare, ul prius. Legatus patenam super calicem diligenter excutit et digitos abluit et sumit, tum dat régi purificationem, tum patenam super calicem, ut supra excutit; infunditur sibi vinum, purificat, se abluit digitos, et ablutionem sumit, accipit mitram, levat manus et missam perficit.
　Rex, sumpta communione et purificatione, accipit coronam ante ultimum gradum altaris, ac sceptrum et pomum; et facta altari cum capite reverentia, redit ad thalamum suum, a duobus suis assistentibus cum mitris associatus, ubi in sede sua genuflectit, et dimissis corona, sceptro et mitra, legit communionem, etpost, orationem de Spiritu sancto cui addit per se sequentem :
　Deus qui ad predicandum eterni regni evangelium, ronianum imperium preparasti, protende famulo tuo arma celestia, ut pax Ecclesie nulla turbeiur tempestate bellorum : per D. N. Jesum Christian filiuin tuiun, qui tccum vivit et régnat etc., ambas post orationem sub hujusmodi conditione concludens.
　Finita missa et benedictione per legatum data, idem legatus dat plenariam indulgentiam omnibus utriusque sexus qui misse seu benedictioni sue hujusmodi interfuerunt, juxta facultatem per bullam justa altare publiée appensam sibi concessam; quam indulgentiam R. P. D. archiepiscopus Patracensis vel aliud ad voluntatem ipsius legati promulgat, stans in medio altaris versus ad populum. Legatus, publicatis indulgentiis, ad altare se vertit, dicil Dominus vobiscum, Initium sancti evangelii etc., signat altare et ibi evangelium ipsum perficit. 　Rex interim accipit coronam, sceptrum et pomum; ascendit ad supremum gradum altaris, genuflectit. Legatus, acceptis corporalibus ambabus manibus, et illis indicibus medio extensis, in modum semirotundum plicatis, illa régi porrigit osculanda, tum dextrum deinde sinistrum oculos regis tangit, et régi iterum porrigit osculanda : demum cum ipsis signum crucis super regem producit, qui surgit : imponitur sibi corona : recipit sceptrum et pomum, et in faldislorio, quod post médium allaris versus cornu epistole sibi ponitur, sedet.
　Legalus, dimissis in altari corporalibus, vadit ad faldistorium suum in piano in cornu epistole sibi in loco consueto paratum, deponit paramenta omnia et zandalia, et accipit cappam. Tum faldistorium ipsum post medium altaris in cornu evangelii sibi ponitur, ubi sedet ad dextram regis.
　Rex creat milites ; et alia, que ex consuetudine vel alias facere consueverunt Sicilie reges in eorum coronationis solemnitate, faciet.
　Perfectis omnibus, legatus a dextris regis associabit eum, usque ad portam ecclesie, prelatis omnibus ipsos sequentibus; ubi peractis per regem ipsis gratiis et licentiatis, rex extra portam ecclesie ascendit equum sibi paratum; et coronatus, cum sceptro et pomo in manibus, baronibus super ipsum baldachinum portantibus et aliis equum regium dextrantibus (1), equitabit via ordinata ad Castrum Novum.

　 1. Rinaldi donne el aliis regni destinatis, p. 217; de même le mss. 5160, 1'. 137,

Legatus ascendit palatium suum, et prelati [ibunt] ad prandium quo voluerint.
　Premissis itaque per me conceplis et annotatis, ecclesiam Neapolitanam singulis diebus, etiam plus semel, visitavi, et opportuna in eo et apud magistros deputatos, ubi erat opus, sollicitavi : informavi illustrissimum D. legatum de his que per eum erant dicenda et facienda, similiter et alios, qui in aliquo officio coronationis hujusmodi debebant interesse.
　Dominica, 4 mensis maii, in parrochialibus ecclesiis, monasteriis et conventibus civitatis Neapolitane, publicata fuit buUa facultatis concesse Rmo. D. legato elargiendi plenarias in die coronationis regis et aliis temporibus indulgentias altari, in die ejusdem coronationis affigende, cujus tenor talis est, videlicet :
　« Alexander episcopus, servus servorum Dei, dilecto filio Johanni tituli sancte Susanne presbytero cardinali ad regnum Sicilie citra Pharum nostro et apostolice sedis legato salutem et apostolicam benedictionem.
　Cum nos te in preseuliarum ad regnum Sicilie citra Pharum, ad carissimum in Christo filium uostrum Alphonsum ejusdem regni regem pro nonnullis nostris et sancte romane Ecclesie negotiis peragendis, nostrum et apostolice sedis legatum de latere, ad Dei laudem et prefate Ecclesie statum et horiorem, de fralrum nostrorum consilio duxerimus destinandum, tibi predictum regem inungendi et regiam coronam capiti suo imponendi, et Sicilie cilra Pharum regem catholicum coronandi facultatem concedeiites, prout in aliis iiostris desuper confectis literis continetur ; Nos cupientes, ut spiritu aliarum largitionum et munerum incolas et habitatores parti um illarum reddas Deo, et sedi predicte plus dévotes, de omnipotenlis Dei misericordia ac beatorum Pétri et Pauli apostolorum auctoritate confisi, circumspectioni tue, ut die, qua pro coronatione hujusmodi facienda missam celebrabis, post ipsius misse solemnitatem omnibus et singulis utriusque sexus Christi lidelibus undecumque venientibus qui eidem misse aut benedictioni tue quam post ipsam missam populo inibi existenti largitus fueris, interfuerint, plenariam omnium peccatorum suorum remissionem et indulgentiam in forma Ecclesie consueta auctoritate apostolicalargiendi ac etiam tua hujusmodi largitione durante, infra illius limites, quem quoliescumque et ubicumque solemniter coram te celebrari feceris, septem, cum non antequam ipsam civitatem seu locum insignem pro primo ingressu solemniter intraveris, omnibus vere penitentibus et confessis ibidem presentibus très annos de injunctis eis presentibus in Domino relaxandi, plenam et liberam auctoritatem prefatam tenore presentium concedimus facultatem. Dalum Rome, apud sanctum Pelrum, anno incarnationis dominice MCCCCLXXXXIIII, quarto decimo kalendas maii, pontiiicatus nostri anno secundo. »

１４９４年５月６日（火）

　Die martis, 6 mensis maii, supradictus D. Aloysius de Aragonia, marchio Giracensis, qui alias tempore felicis recordationis Innocentii pape octavi cum illustrissimo principe Capuano in Urbe existens, die 3 mensis junii MCCCCLXXXXII, matrimonium coutraxit per viam litere de presenti, in prefati pape et plurimorum cardinalium et prelatorum ac aliorum presentia, cum D. Baptistislina Cibo, ejusdem pape nepote (1), et deinde nuper in sancle romane Ecclesie cardinalem fuit assumptus et creatus, nondum tamen publicatus ; Sicilie proplerea clericali ascribi desiderans, coram fratre D. Alexandro Caraffa archiepiscopo Neapolitano in archiepiscopali palatio et camera solite residentie ejusdem archiepiscopi personaliter constitutus, exutus habitu laicali quem usque tune tamquam marchio Giracensis delulerat, per tonsuram capitis sui per dictum D. archiepiscopum manu sua factam fuit clericali caractère insignitus et aulice clericali ascriptus, et longo habitu vestitus, et ibidem sibi facta ampla corona, prout protonotarii déferre soient, presentibus reverendis in Christo patribus dominis Alexandro archiepiscopo sancte Séverine, Nicolao Antonio episcopo Murensi, et pluribus aliis archiepiscopis et episcopis testibus.

　 1. Ce mariage a été raconté avec détail par Burcharrl, dans le t. I de celte édit. page

Deinde eodem mane idem D. Aloysius de Aragonia, in dicto palatio et capella residentie Rmi. D. Johannis tituli sancte Susanne presbyteri cardinalis apostolice sedis legati, coram eodem Rmo. D. legato personaliter constitutus, coram me videhcet sub quarto kalendas maii pontificatus SS. D. nostri Alexandri pape VI anno secundo, in protonotarium sedis apostolice per SS. D. N. receptus, et aliorum protonotariorum ejusdem sedis numéro et consortio aggregatus fuit, prestito prius per eumdem D. Aloysium in manibus D. legati corporali juramento juxta formam inferius annotatam, tactis sacrosanclis Dei evangeliis, obtinuit sibi per eumdem Rmum. D. legatum tradi insignia protonotariatus, videlicet rochetum, cappam et capellum nigrum ; quibus, sibi genuflexo coram eodem D. legalo, traditis, idem protonotarius, dimissis capello et cappa, capucio et rocheto retento et mantello desuper recepto et capucio transverso, gratias eidem Rmo. D. legato agens, recessit presentibus ibidem R. P. D. Alexandro sancte Séverine archiepiscopo et aliis quampluribus episcopis, et aliis testibus.
　Ténor vero juramenti quod predictus D. protonotarius prestitit, de verbo ad verbum sequitur, et est talis, videlicet :
　« Ego Aloysius de Aragonia, clericus Giracensis, D. nostro pape ab hac hora in antea fidehs et beato Petro, sancteque romane Ecclesie, D. N. domino Alexandro pape sexto ej usque successoribus canonice intrantibus non ero in facto, consilio, consensu vel auxilio, quod vitam perdant aut membrum vel capiantur mala captione ; consilium, quod per se vel nuncium suum aut literas mihi reddituri sunt, signo, verbo vel nutu, me sciente, ad eorum damnum vel prejudicium nemini pandam : si vero damnum eorum tractari scivero, pro posse meo impediam ut fiât : quod si per me impediri non possel, per nuncium aut literas eis significare curabo, vel illi per quem citius ad eorum notitiam deducatur. Papatum romanum, et regalia sancti Pétri, ac omnia jura romane Ecclesie, que habet, ubique manu tenebo totis viribus et defendam et adjutor ero : negotia mihi a D. N. papa commissa vel committenda fideliter geram et sollicite procurabo. Notariatus officia predicti fideliter exercebo, nihil addendo vel minuendo sine voluntate D. N. quod immutet substantiam actus milii compositi ; attestationes super negotiis inquisitiones canonizandorum respicientibus, fideliter in scriptis imponendas mihi in consistorio et redigendas in publicam formam fideliter redigam, et omnia alia que ubique imponentur per D. N. fideliter peragam; dolum seu fraudem contra ipsum officium non committam neque committi consentiam, et si sciam aliquem dolum seu fraudem contra illud committi, D. meo, quanto citius commode potero revelabo ; literas que expediri debent in cancellaria non impediam, nec impediri consentiam ; impugnantes vero literas in cancellaria predicta, partibus, procuratoribus vel personis aliis per quas possit pervenire ad eorum notitiam, nemini revelabo : sécréta etiam alia ipsius cancellarie que sécréta esse cognovero secrète tenebo eaque scienter nemini pandam. Supradicta itaque omnia et singula promitto et juro attendere et observare sine omni dolo et fraude, sine malitia; sic me Deus adjuvet et hec sancta Dei evangelia. »
　Fuit his diebus inter R. D. Jordanum patriarcham Antiochenum archiepiscopum Capuanum et Alexandrum archiepiscopum Neapolitanum precedentia magna differentia exorta ; nam palriarcha, privilegiis sibi a jure concessis uti volens, dicebat sibi primum locum deberi ; archiepiscopus vero in sua ecclesia, civitate, diecesi et provincia, dempto legato de latere, cedere nemini debere asserebat, et adeo res hec est divulgata, quod rex eos pacificare desiderans et cuique locum suum attribui rem hanc mihi commisil terminandam. Ego, attendens ecclesias patriarchales illas quatuor a jure privilegiatas in manibus infidelium constitutas, et propterea eorum prelatos titulares, nimquam possessores effectos; et etiam quod propterea in romana curia privilégia eorum jam diu obhta sint et in capella non solum inter cardinales, sed neque post cardinales in banco cardinalium sedere nostris temporibus permiss fuerunt vel permitluntur, sed solum inter alios prelatos primum locum habent; quod vidi in quodam patriarcha Antiocheno oratore regis Francie ad preslandam obedientiam, una cum principalibus aliis ad felicis recordationis Sixtum papam quartiim misso, et successive in bone memorie Laurentio etiam patriarcha Antiocheno dicti oratoris successore et prefati Jordani immédiate antecessore simihter, et in R. D. Bartholomeo patriarcha Hierosolimitano episcopo Ferrariensi Rmi. D. cardinahs sancti Pétri ad Vincula germano, in romana curia et capella Pape observari, qui primum locum inter prelatos Pape assistentes habuerunt, declaravi et ordinavi primum locum D. archiepiscopo JSeapolitano in civitate et ecclesia ISeapolitana dari debere : secimdum patriarche predicto ; quod licet ipsi patriarche fuit durum et contra hoc quemdam advocatum ad allegandum miserit inter patriarcharum privilégia, qui illa, nisi sua culpa, amittere non debent, ego tamen asserens consuetudinem romane curie me imitari debere, in unico proposito firmatus perstiti. Tandem idem patriarcha fecit ex necessitate virtutem, venit ad regis incoronationem, et primum locum archiepiscopo per me dari permisit, et ipse secundo usus est.

１４９４年５月７日（水）

　Feria quarta, 7 mensis maii, contractum fuit matrimonium per verba de presenti inter illustrissimum D. Joffredum Borgia filium SS. D. N. Alexandri pape VI et illustrissimam D. Sanciam de Aragonia filiam illegitimam serenissimi Alphonsi secundi Sicihe regis, hoc ordine (1) :

　 1. Les stipulations de ce mariage avaient été rédigées à Rome le 16 aoùt 1493. Elles se trouvent mentionnées dans la très intéressante lettre d'Antonio Guidotti de Colle aux Magnifiques Seigneurs, les 8 de Pratica (17 août 1493), donnée à l'appendice n° 22, et dans celle de Stefano de Castrocaro, mentionnée précédemment (p. 97), où sont relatées les conventions passées entre les ambassadeurs du roi de Naples et le Pape, relatives au mariage de Don Joffré avec Dona Sancia.

　Rmo. D. cardinale Montis Regalis legato apostohco supradicto et rege serenissimo in quadam camera Castri novi Neapoli in duabus sedibus sedentibus, et inter ipsos alia et ad sinistram regis quarta simihbus sedibus vanis, venit prefatus Don Joffredus a paucis nobilibus associatus, et sedit ad sinistram regis ; parum post venit Sancia predicta per illustrissimum D. Fridericum de Aragonia fratrem regis a sinistris eodem ducta, et xii vel circa muheribus sive matronis associata, que locata fuit inter legatum a'dextris et regem patrem suum a sinistris ; quibus sic sedentibus, venil R. P. D. Julianus episcopus Tropiensis predicti serenissimi regis capellanus major, amictu, alba, cingulo, stola et mitra preciosis paratus, capello suo, superpellicio et pluviali indutus, ante ipsum baculum pastoralem deferens, qui coram legato et rege constitutus, deposila mitra pro reverentia ipsis facienda, in terram genuflexit. Tum accepta mitra dixit sponse : Illustrissima Madonna Sanc'ia, voleté voi pigliare per vostro legittimo sposo nilt/strmimo Signore Don Joffredo Borgia qui présente? Ad que verba respondit sine mora : voglio. Quo facto idem episcopus, ad \irum reversus, dixit : illustrissmio Signore Joffredo voleté voi pigliare per vostra legittima sposa et mogliera T Illustrissima Madonna Sancia de Aragonia qui présente? Ad que verba etiam ipse respondit sine mora : voglio. Ex tune idem Don JofTredus accessit ad sponsam, et episcopus, accepta manu dextera Sancie sponse, conjunxit eam dextere manui Joffredi et altero alterius manum sic tenentibus, ipse episcopus dixit très orationes, videlicet Deus Habraham, Deus Isaac etc. Benedicat vos Deus etc. Respice quesumus Domine etc. in ordine sponsalium positas ; quibus recitatis, produclo super utroque signo crucis, recessit, facta prius legato et régi, ut prius, reverentia. Annulum sponse non imposuit, quia dicebat ex consuetudine Neapolitana annulum in valvis ecclesie ante intronizationem sponso et sponse imponi nullo modo debere.
　His sic peractis, quidam notarius Neapolitanus contractum matrimonii hujusmodi tempore clare memorie Ferdinandi Sicilie regis stipulatum, publiée legit; cujus copiam D. Stephanus de Narnia, notarius camere apostolice in manibus habens, diligenter cum alio originali quod dictus Neapolitanus notarius legebat, auscultabat ; in quo quidem contractu inter alia dicto Don Joffredo promittebantur principalus sex et comitatus, quatuor millia ducatorum singulis annis inferentia; et in eo continebatur quod ipse Don Joffredus infra annum quindecim millia ducatorum et jocalia valons decem millium ducatorum, sponse tradere deberet; qui contractus fuit de novo inter partes predictas slipulatus et slipulationem hujusmodi D. Stephanus et alius notarii supradicti rogati.
　Quo peracto, apportate fuerunt quatuor petie brochati diverserum colorum pulcherrime et nonnuUe alie de velluto et très coUane auree cum diversis gemmis et perlis, monilia, multi annuli et alia hujusmodi ornamenta muliebria valoris, ut a circumstantibus existimabantur, octo millium ducatorum vel circa ; que omnia fuerunt sponse donata pro parte Don Joffredi predicti.
　Recessit deinde sponsa, a Don Friderico et suis dominabus cum quibus venerat associata, et rediit ad habitationem suam quam in dicto Castro habebat. Legatus etiam adstatim post eam recessit, a rege usque ad planum Castri ad mulam suam associatus ; et ad palatium episcopale habitationis sue equitavit. Interfuerunt autem premissis prelati circiterdecem et barones circiter viginti quinque et alii pauci oratores^ prelatis demptis, qui in uno scamno sedebant, slantes.

１４９４年５月７日（水）

　Eadem die, intimata fuit singulis archiepiscopis et episcopis in civitate Neapolitana existentibus dies coronationis regis, et quod in ea facturi essent, per schedulam continentie tenoris subsequentis :
　« Intimetur omnibus et singulis archiepiscopis et episcopis hic in civitate Neapolitana existentibus quod crastinadie, octava hujus mensis maii, qua erit festum ascensionis salvatoris nostri Jesu Christi, serenissimus Alphonsus de Aragonia secundus Sicilie rex, in ecclesia Neapolitana per Rmum. D. legatum apostolicum coronabitur, propterea velint esse hora inter xi et xii in palatio archiepiscopali neapolitano residentie ejusdem Rmi. D. legati; inde cum eodem ad ecclesiam predictam ituri et ibidem paramenta pontiticalia, que sibi disponant et sibi afferri faciant, in locis sive scamnis pro eis paratis recepluri, videlicet amictum, superpellicium, stolam, pluviale album vel rubeum, preciosius quod habere poterunt, et mitram albam simplicem, et coronationi predicte interesse ; et quod quilibet habeat suum pontificale et unum capellanum superpellicio indutum cum tobalea pulchra sericea circa coUum, qui sibi de pontificali et mitra serviat. »
　Eadem die apportala mihi fuerunt, mantellum ex ciambellotto de grana rubea cum suo capuccio zendalo de grana suffulto, et diplois ex setonino violaceo, sine omni mea impensa, suta et perfecta ex commissione regis, ut supra annotavi inter ordinata et donata.

１４９４年５月８日（木）

　Feria quinta, 8 mensis maii, festo ascensionis salvatoris nostri Jesu Chrisli et apparitionis sancti Michelis archangeli, qua serenissimus rex Alphonsus coronari debebat, ante diem perveni ad ecclesiam Neapolitanam, et omnia opportuna ordinavi pro coronatione necessaria. Credentia pro cardinali parata fuit prout superius in rotulo notavi. Circa primam horam diei venit vehementissima pluvia cum aeris et temporis turbidine maxima, que duravit ad horas très vel circa ; suscepta autem coronatione rëgis cessavit, et factum est tempus clarissimum, et duravit per totam illam et sequentem diem.
　Audivi postea tempus simile pluviosum et turbidum Rome iisdem horis fuisse, sed pluribus horis Rome quam Neapoli perdurasse. Cardinalis legatus venit ad ecclesiam circa horam xii associantibus ipsum prelatis ; et in locis suis tam legatus quam prelati receperunt paramenta sibi convenientia, superius in ordinatione expressa : legatus rubra, prelati vero, alii pluviale et stola rubea, alii alba, et aliqui superpellicium, alii vero ejus loco, albam et cingulum.
　Ex sacristia regis apportata fuerunt : corona regis in uno bacili argenteo inaurato ; perlis et lapidibus preciosissimis ornata erat corona, et birretum habebat confectum intus ex damaschino albo liabens hinc inde duas setas que sub mento unico bottono conjungebantur, ita quod rex coronam ipsam sine alio birreto deferret : ensis in sua vagina ex perlis et lapidibus preciosis per totum ornatus; sceptrum argenteum in summitate habens lilium inauratum. Erat autem sceptrum ipsum in totum longitudinis palmorum duorum cum dimidio vel circa, et minoris grossitudinis parvo meo digito, etpomum argenteum inauratum totum rotundum quantitatis unius magni pomi, in summitate crucem parvam habens erectam argenteam inauratam et in extremitate inferiori in opposito crucis malleum cum stringa sirica ad hgandum ipsum in sinistro digito regis ne sibi cadat ; que omnia in altari posui per planum. Legato omnibus paramentis pontificalibus parato, et in suo faldistorio ante médium altaris sedente, venerunt ad ipsum nomine regis, D. Johannes Pontanus secretarius regis et alius asserentes non consuevisse reges Aragonie in receptione insignium regalium genuflectere, vel in eorum coronatione et juramento, non consuevisse per se ipsos prestare seu légère, sed quod alius eorum nomin légat; et ipsi, juramento lecto, jurent (et tune tantum genuflexi jurabant); propterea cum intellexissent a me regem debere in hujusmodi juramenti prestatione genuflectere, et per se ipsum légère (quod ipse legatus admitteret) , quod juramentum hujusmodi legeret ipse Pontanus, rege présente et sedente, et eo lecto surgeret rex et super cussinum genuflecteret, et tactis evangeliis juraret lecta velle observare. Legatus ad hec me vocavit, qui, premissis auditis, dixi nequaquam modo premisso fieri oportere, sed ad juramentum hujusmodi in manibus legati, nomine sancte romane Ecclesie et sedis apostolice et sanctissimi D. N. pape recipientis, prestandum, per genuflexum id fieri non aliter consueri, quodque juret ipse rex; cum sciât, et juramentum ipsum légat quod et sic fieri debere legatus affirmavit. Predictis auditis, secretarius et Pontanus ut aliquid fecisse viderentur, legatum rogarunt, ut saltem super cussinum rex genuflecteret et ipse secretarius ante regem legeret ex libro, rex repeteret, admittere dignaretur : quod legatus, multis dicentibus quod sic non obviaret ceremoniis debitis, sed solum majoris temporis opus esset, admisit.
　Assignato hoc mane D. Jacobo protonotario de Sermoneta in fine quinti scamni ad sinistram tribunam ascendente, videlicet cornu evangelii post prelatos paratos, et electum Maranensem ac protonotarium de Sega, ipso Sermoneta seniori loco sibi debito : idem contra me per inhonesta verba prorupit, asserens ipsum non esse patriarcham Antiochenum, sed baronem Urbis et assistentera Pape, propterea non velle a me pati quod ipsum ad voluntalem meam tractarem, sed locum sibi debitum assignari vellem et quod in capella Pape, prima banca sit protonotariorum, propterea quod, et ibi sibi et socio prqtonotario primam bancam assignarem : respondi ibi eis non esse locum assistentie, sed apud Papam, et ipsum scire debere quod ibi manet episcopus protonotarius etiam non paratus, longe magis paratus; in capella scamna a muro computari, secus hic et similibus locis; propterea hune locum sibi rompetere non alium, quem si veht, vel non velit, faciat ipse : advertat lamen quod alium non recipiet, in quo se ipsum non vituperet : patriarche me nullam injuriam irrogasse vel intulisse, sed locum sibi debitum dédisse : idem et ipsi protonotario fecissem aliter; nam nunquam essem facturus cuique nisi debitum. Mansi sic in eodem loco protonotarius et se mihi amplius non opposuit. Capellanorum Rmi. D. legali assistentium indutorum superpelliciis numerusfuit circiterxni; D. Alvarus Garsia de Soria scolasticus Lucensis, majordomus et caudatarius suus, fuit suus assistens in pluviali, de libro sibi serviens.
　D. Raphaël de Arena diaconus capelle ipse cantavit evangelium et, ut diximus, sibi servivit; D. Honofrius Nicolai subdiaconus sibi servivit; D. Didacus Serranus scriptor apostolicus servivit sibi de mitra; D. Ludovicus Papira, canonicus Panormitanus, portavitcrucem; D. Petrus de Peu, archidiaconus de Trasiamura, abbreviator, servivit de missali, illum tenens suo tempore, D. Leonardus Capocius canonicus basilice principis apostolorum de Urbe pluviali indutus superpellicio servivit de baculo pastorali quem usque ad Âgnus Dei tenuit.
　Hora deinde xim vel circa, rex cum suis curialibus et baronibus, pluvia adhuc durante, venit ad ecclesiam, veste ampla de broccato cremesino riccio hermellino subducta super alia parva veste de setonino nigro cum monili ex tribus perlis, et lapide precioso valoris forte circiter ducatorum decem millia quod birretum non mutavit, usque ad corone receptionem. Venit ad ecclesiam circa médium chori canonicorum : occurrerunt ei archiepiscopus Neapolitanus et patriarcha Antiochenus, qui ipsum receperunt et deduxerunt : prelati sibi assurrexerunt, fecit et ipse rex reverentias, et sedit juxta ordinem superius dictum.
　Lecta bulla per D. Stephanum de Narnia, rex genuflexit super cussinum coram legato, et a sinistris regis genuflexus etiam erat D. Johannes Pontanus secretarius suus, qui juramentum per regem prestandum scriptum habens in manulegebat^ et Alphonsus rex repetebat et ita ad singulorum verborum prolationem processerunt ad completum juramentum, et, prolatis per regem verbis : et hec sancta Dei evangelia, legatus accepit missale apertum in manibus, manu super genua sua illud tenens, quod ad dexteram suam habebat crucifixum ante se igitur depictum, et ad aliam manum apponi feceram cartam, in qua scripta erant principia quatuor evangeliorum, videlicet unus secundum Joliannem in principio, et alter secundum Matlheum liber generatiomn, alia duo aliorum duorum evangelistarum ; super que rex ambas man poneiis, videlicet dexteram super evangelia, et siuistram super crucifixum, juravit more solito. Tum legatus iustiluit et investivit regem, per traditionem vexilli, de regno, et iu illius possessionem ipsum iiiduxit, dicens Auctoritate apostoUca etc. De quibus verbis fuerat die precedenti longa questio : ego namque verba hujusmodi sub sequenti tenore conceperam, videlicet :
　« Auctoritate apostolica nobis in hac parte commissa per impensionem hujus vexilli in tuis manibus, te de regno Sicdie citra Pharum, et tota terra que est citra Pliarum usque ad confinia terrarum sancte romane Ecclesie versus civitatem Beneventanam, et aliis expressis in literis apostolicis nobis directis ac omnibus juribus et pertinentiis eorumdem investimus, teque in regni et terre predictarum, realem, corporalem et actualem possessionem inducimus, juxta formam et tenorem literarum earumdem. In nomine Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. »
　Sed D. Stefanus de Narnia notarius sic conceperat :
　« Per impositionem hujusmodi vexilli sancte romane Ecclesie investimus te de regno Sicilie et terra citra Pharum juxta tenorem commissionis nobis facte, et te in possessionem regni et terre eorumdem inducimus in nomine Patris et Filii et Spiritus sancti », et nihil excipiebat : unde nobis duobus, videlicet D. Stephano et me coram D. Paulo de Castello literarum apostolicarum de majori presidentia abbreviatore, super hujusmodi verbis disputanlibus, me dicente quod in bulla excepta etiam debeant in inveslitura excipi, et illo respondente quod consiliarii regis volunt investituram per sua verba, videhcet proxime posita tantum, fieri, tandem concordavimus ad formam superius in ordinatione ceremoniarumpositam.
　Rex investitus tradidit vexillum cancellario regni manu legati sibi parato inter suos duos prelatos assistentes, et D. Stephanus de Narnia notarius camere requisivit astantes in testes de investitura, et procurator fiscalis regis nihil dixit. Processum fuit deinde ad coronationem regis, servato ordine superius, et ut in pontificali posito. Pervento usque ad benedictionem regis in letania, legatus per inadvertentiam dixit bis in tono letanie, ut hune electum in regem coronanduni benedkere d'ignetur; propterea replicavit et tertio addidit et consecrare : omnes orationes et alia legit legatus competeuti voce.
　Facta consecralione regis, dum legatus confessionem faceret cum suis ministris, videlicet diacono et subdiacono, rex in faldistorio suo cum scabello versus ad cornu evangelii, genuflexus, fecit confessionem cum suis duobus capellanis majoribus superius nominatis et mansit ibidem genuflexus quousque legatus, incensato altari, apud faldistorium, inlroitum et epistolam legisset et sederet, quod feci ut possem régi liberius servire.
　Rex tune, factis reverentiis, intravit suam sacristiam, ubi D. Bernardinus Gambara subdiaconus apostolicus extersit in brachio et spatulis, deposita prius veste longa, quoniam legatus, diclis introitu ei Kyrie eleison, in faldistorio sedens, antequam regem in sacristiam ducerem, mibi dixerat (sibi ex me) facerem mitti et donari tanquam ad consecratorem spectantem ex usu; et rex deinde alia veste de setonino nigro est indutus, guarnacia de selonino cremesino longa usque ad terram cum manicis strictis, deinde sandaliis et caligis super caligas nigras et aliis omnibus, prout superius in ordinatione positum est : et retento bireto nigro cum munimento, ivit ad thalamum : item dixit ibidem in sediale genuflexus cum suis capellanis majoribus Introituni, et alia more solito.
　Intérim legatus dixit Pax vobis, ad altare versus per inadvertentiam suam et ministrorum suorum ; et rex cum sacristiam essel exiturus, ad persuasionem nostram misit vestem de broccato supradiclam per unum ex pagiis suis, per me legato presentendam, qui eam grato animo suscepit. Debebat autem vestem hujusmodi et aliam parvam de setonino nigro per regem dimissam mihi donare. Sex ex verecundiaego parvam non petii sedpetitioni legati opponere volui. Dixit etiam mihi legatus quod biretum regis cum illo monili sibi facerem presentari tanquam sibi debitum. Respondi mihi verecundiam videri hujusmodipetere; tamen si adpropositum accederet, id facere vellem quodpetebat : sed non feci.
　Fuit deinde rex suo ordine coronatus et alia insignia regia sibi tradita, ordine superius dicto; sed post regem non potuerunt omnes prelati, neque modo neque prius in unctione coronam ordinatam facere propter multitudinem regalium et principalium, baronum et curialium regis ac oratorum, qui peeter ordinem ex sua temeritate prelatos oppresserunt.
　Rege coronato, thalamum ascendente et intronizalo, acclamavil multitudo populi pluribus vicibus Viva rc Alfomo. Prelati parati non sunt secuti regem coronatum ad thalamum propler oppressionem superius dictam et thalami incapacitatem, qui tamen pro situ loci major esse non potuit. Dicto perlegalum offertorio, fui memor debere venire regem ad offerendum : propterea dicto per legatum in altare veni, sanct'ifieator o)nmum etc., antequam incensum imponeret in thuribulo, reponi feci faldistorium ante médium altaris, in quo, legato cum mitra sedente, venit rex, et genuflexus obtulit ei duodecim petias auri monetatas quarum quelibet valebat octo ducatis auri largis quas legatus mihi dédit conservandas : et omnia hec acta sunt ordine superius scripto. Dictas duodecim petias auri portavit episcopus Tropiensis post regem usque ad coronam depositam; tune dédit eas Don Friderico, et ille régi.
　Rex finito evangelio accepit coronam a Don Friderico, et sedit per totum Credo per inadvertentiam episcopi Tropiensis, quem tamen super hoc avvisaveram; qui etiam circa legatum impeditus noluit inira Credo mutare, ne errorem ipsum omnes intelligerent, quem alias pauci consideraverunt. Finita etiam prefatione, rex sedit cum corona absque eo quod diceret Sanctus, per inadvertentiam ut supra. Incensatio et distributio pacis facta fuerunt ordine superius dato, excepto quod D. Leonardus Capocius capellanus de baculo pastorali serviens, qui pacem erat aliis daturus, non expectavit D. archiepiscopum Neapolitanum, ex eo quod régi pace data ad locum suum rediil; sed adstatim viso quod rex pacem acceperat, dédit pacem patriarche Antiocheno et aliis prelatis suo ordine : ex quo ego, hoc viso, archiepiscopo predicto ad locum suum reverso dedi pacem eidem cum pace regis, et ipse alio prelato in scamno suo et ille alteri, deinde pacem ipsam in altare reposui. Rex venit ad coronationem, communicatus est, et purificatus ordine supradicto. Don Fridericus semper deposuit et imposuit régi coronam et sceplrum et pomum ab eo recepit et ei deinde restituit : et quia D. Gentihs Virgiuius, ad tenendam coronam deputatus, non potuit propter impedimentum podagre ex thalamo ambulare quando ante altare premissa erant a rege recipienda, coronam Don Joffredus Borgia, sceptrum Don Hector, et pomum D. Henricus predicti tenebant.
　Finita missa, et benedictione per legatum data, ipse legatus, vigore bulle sibi concesse, sive facultatis apud altare appense superius registrate, concessit plenarias indulgentias quas R. D. Stephanus archiepiscopus Patracensis, si recte memini, publica\it sub hujusmodi forma et verbis :
　« 11 Rmo. in Cristo Pâtre el signore Johaime titulo de sancta Susanna presbytero cardinale de Monregale délia sede apostolica legato, dà et concède per vigore délia facoltà ad esso concessa a ciascuna persono qui présente plenaria de' tutti peccati remissione et indulgentia in forma délia chiesa consueta : pregate Iddio per lo felice stato délia Santità del Papa Alessandro sesto, di Sua Rma. Signoria, délia Maestà del Re Alfonso et délia santa romana Chiesa. »
　Publicatis indulgentiis, legatus signando altare dixit, Domimis vobïscum, et dicendo m principio erat cerbiim etc., ivit ad faldistorium, deposuit paramenta omnia sacra et accepit cappam. Intérim rex coronatus ascendit ad altare, prius corporale, ex manibus legati deosculato, et signatus juxta ordinem superius dictum, et sedit; quibus sic sedentibus D. Johannes Pontanus regis secretarius, ex quadam schedula, quam manibus tenebat, stans ad sinistram regis in gradu inferiori altaris, pronunciavit de verbo ad verbum, et heraldus regis ad sinistram Pontani stans eadem verba successive proclamabat, ut ab omnibus intelligerentur : eo modo prodixit Pontanus verba heraldo proclamanda, prout juramentum régi perlegerat. Sententia autem pronunciationis et proclamalioiiis hujusmodi fuit quod rex, ob singularia mérita fecit et creavit illustrissimum D. Johannem Rorgia ducem Candie sanctitatis D. N. filium, principem Tricaricensem, comitem Claremontis, comitem Laurie, et comitem Carinole.
　Item simili modo per aliam schedulam ut supra pronunciatam et proclamatam, rex creavit, constituit ob similia mérita Illustrissimum D. Joffredum Rorgia ejusdem SS. D. N. Alexandri pape VI etiam lilium, de domo Aragonie, et fecit ipsum principem Squillati, comilem Curiate et regni Sicilie citra Pharum protonotarium, et locumtenentem : quo taliter pronunciato, idem Don JotTredus genuflexit coram rege, qui imposuit sibi helmetum sive galeam, et accepto ense, rex cum puncta ensis leviter teligit galeam supra aurem sinistram, et creavit eum militem dicens : Iddio et mn Giorgio ti faccia buon cavaliero. Deinde imposuit sibi stolam albam cum ciagulo, supra qua stola ante impositionem juravit velle capitula illius societatis observare. Tuni, recepto ab eo, et per ipsum D. Joffredum super collanam auream societatis Hermellini prestito juramento, quod velit capitula societatis illius Hermellini observare, rex eamdem collanam humeris dicti JofTredi imposuit, et ipsum societati hujusmodi Hermellini aggregavit. Postmodum per aliam schedulam simili modo pronunciatum et proclamatum : rex ob singularem affectionem fecit et constituit magnificum D. Gentilem Virginium de Ursinis de Domo Aragonie et grandem contestabilem regni. Insignia autem tam D. Joffredo quam Gentili Virginie grandis contestabilatus hujusmodi non dédit, quia, illis receptis, debeant per civitatem a baronibus associari equitatui ; quod hodie propter equitationem regis fieri non potuit, sed ad alium diem hoc reservavit.
　Creavit post hoc idem rex xviii alios milites, quorum cuilibet galeam imposuit, et cum puncta ensis singulos in ter aurem sinistram et summitatem galee tetigit, dicens singulis : Iddio et san Giorgio ti faccia buon cavaliero, et illis qui collanas ofTerebant illas humeris eorum imposuit, sed nuUum eorum de societate Stelle vel Hermellini fecit. Primus dictorum decem et octo Johannes de Sangro nobilis neapolitanus, commissiarius regis, magister ostiarius.
　Creatis mihtibus hujusmodi, surrexit rex, et legatus qui ipsum regem usque ad portam ecclesie extra portam, a dextris regis incedens, associavit, sequentibus prelatis in eorum mantellis. Rex ibidem, legato présente, ascendit equum, cujus frenum, pectorale et gVoppiera perhs in copioso numéro ornata erant, et pallam per stringam suo digito anulari manus sinistre fecit allegari, sceptrum in dextera ferens, et sub baldachino quod barones portabant, equitavit per stratas designatas ad palatium suum. Legatus ex ecclesia rediit ad palatium archiépiscopale habitationis sue, et prelati ad domus suas iverunt.
　Interfuerunt coronationi predicte a principio ad tinem et convenerunt D. Philibertus Naturelli, orator serenissimi Maximiliani Romanorum regis; magnificus D. Paulus Trevisanus, utriusquo juris doctor, serenissimi D. ducis Venetorum orator; Antonius Stanga orator ducis Mediolaiii, et D. Dionysius Puccius orator Horentinorum, quibus a principio officii locum dedi in scamno pro eis parato, iibi sederunt ; sed incepto officio me vocantes dixerunt locum illmn ipsis non convenire cum sintmajoris temporis, et longe episcopis postpositi. Respondi in hoc actu episcopos ipsis longe majores esse cum sint simul cum legato cooperatores et coronatores. Tamen post multa importuna me vicerunt, quod eis locum dedi in quinto scamno prelatorum, ad dexteram ascendentis tribunam, videlicet illo muro tribune contiguo; et prelatos in eo sedentes ad alia scamna locavi ; sed adhuc non contenti in actu coronationis rétro regem iverunt ut melius viderentur, deinde ad idem scamnum sederunt, videlicet quinque prelatorum redierunt, et in eo permanserunt usque ad finem misse. Fuit eliam in civitate Neapolitana D. gubernator Catalonie, orator regis et regine Hispaniarum, qui tamen noluit coronationi interesse propter oratorem regis Romanorum, cui nolebat cedere, sed ipsum precedere volebat ; propter quod rogatus fuit per D. Fridericum^ quod non veniret, prout fecit.
　Interfuerunt orator magni Turci cum personis xii vel circa, qui locum habuerunt supra navem coUateralem ecclesie ad dextram intrantium, rétro, et supra gradum in clioro canonicorum ad illam . manum paratum, qui manserunt in ecclesia, usque ad prefationem in missa dicta. Quam cum legatus diceret ivi ad regem, et dixi Majestati sue quod nequaquam conveniret Turcho ad elevationem sacramenti in ecclesia esse, qui vellet propterea eis mandari facere ut exirent ; quod statim fecit, et recesserunt. Interfuerunt etiam coronationi hujusmodi 111. domina Infans, soror regis Alphonsi coronati, et ipsius regis fdia, que steterunt in capite navis medie ad sinistram ecclesie intrantium, quasi supra thalamum regis, et videri non potuerunt quia habebant coram se gelosiam, propter obitum regis Ferdinandi ; propter quod eis in publicum venire non licebat.
　Interfuerunt etiam eidem coronationi prelati parati et non parati LUI, quorum l parati erant videlicet :
　Alexander archiepiscopus Neapolitanus. — Jordanus patriarcha Antiochenus archiepiscopus Capuanus. — Stephanus archiepiscopus Patracensis, episcopusTorcellanus. —Vincentius archiepis- copus Acherontinus. — Robertus archiepiscopus Brindesinensis. — Alexander archiepiscopus s. Séverine. — Marcus archiepiscopus Rheginensis. — Menelaus archiepiscopus Caralinensis — Johanues episcopus Segobiensis. — Orlaudus episcopus Noleusis. — Johannes episcopus Crotoniensis. — Antonius episcopus Avelliiieiisis. — Phihppus episcopus Aprutinus. — Jacobus episcopus Polinianensis. — Nicolaus Antoninus episcopus Muranensis. — Franciscus episcopus Melphiensis. — Léo episcopus Acerranensis. — Jacobus episcopus Vulluriensis. — Paulus episcopus Arianensis. — Pelrus episcopus. Suessulanus. — Sil\ius episcopus Boianensis. — Franciscus episcopus Iserniensis. —Antonius episcopus Puleolanensis. — Joannes episcopus Suessanus. — Petrus episcopus Nucerinus. — Nicolaus episcopus Stabiensis. — Scipio episcopus Tricaricensis. — Thomas episcopus Tarentinus. — Johannes episcopus Aquilanus. — Johannes episcopus Calvensis. — Mallheus episcopus Gravinensis. — Johannes episcopus Trojanensis. — Antonius episcopus Nusciensis. — Antonius episcopus Acerrensis. — Marins episcopus Cassanensis. — Jacobus episcopus Liparensis. — Bernardinus episcopus Bisignanensis. —Angélus episcopus Melitensis. — Gabriel episcopus Neritonensis. — Johannes episcopus Valvensis. — Ardiutius episcopus Xicoterensis. — Tholomeus episcopus Aquensis. — Johannes episcopus Caprensis. — Antonius episcopus Lituriensis. — Franciscus episcopus Moutis Viridis. — Alexius episcopus Gallipolitanensis. — Johannes episcopus Iselarius. —Antonius episcopus Cavensis. — Aurelius episcopus Martoianensis. — Alphonsus episcopus Castellanensis paratus nun erat, sed slabat in loco cantorum, inde que fiebant perspiciens.
　Aliorumnon paratorum très erant, videlicet : RR. PP. DD. Julianus episcopus Tropiensis capellanus major regis. — Alphonsus olectus Theatinus. — Julianus electus Marianensis.
　Capellani qui, prelatos paratos de mitra et pontificali servire debebant, fuerunt plus impedimenli quam adjutorii, propter pressurambaronum, regahum el oratorum, propter quam prelati ipsi, demplis dumtaxat illis duobus régi assistentibus, non potuerunl officium légère ; propterea commodius fuisset prelatos veuisse sine pontificalibus et sine capellanis sibi aslantibus.
　Fuerunt superioribus diebus sepius per me verba habita cuni episcopo Tropiensi capellano majore et aliis, qui ordinationis coroiiationis curam liabebant, de parainentis regiis superius ordinatis, quia nuUam instructionem habebant neque habent ; et ego cognoveram ipsum episcopum et alios non habere ordinem verum, quod rex omnibus ipsis ornamentis parari deberet, quia dictus episcopus per ecclesias perquirebat ubi reges sculpti et depicti erant, et inde sumebat de paramentis exemplum ; sed nulla eos ratione vincere potui, ut illa ad convenientiora mutarent. Aiebant enim regem Ferdinandum defunctum similibus ornamentis in sua coronatione fuisse usum et per quoddam extractum nullius approbationis oslendebant, quod in hujusmodi ornamentis reges Aragonie deberent coronari. Nonnulli etiam asseruerunt quod idem rex Ferdinandus in sua coronatione per bone memorie Latinum cardinalem de Ursinis sibi facta, evangelium misse publiée décantasse ; quod si factum fuit, factum fuit inconvenientissime.
　Legato post missam ad cameram suam reverso dedi illas xu petias auri per regem sibi in missa oblatas, de quibus mibi duas donavit, diacono unam et quibusdam aliis qui in missam sibi minisIrarunt eliam aliquas donavit, et subdiacono, unam.
　Intellexi autem a nonnullis quod ofTertorium, tempore coronalionis prefati Ferdinandi regis, fuit in très partes divisum, quarum unam parlem recepit ceremoniarum magister, aliam diaconus et subdiaconus, et tertiam alii capellani assistentes inter se diviserunt. Bacile in quo corona regis posita fuit super altari ornato ex ea corona, ut régi imponerent, receperunt capellani legati et illud legato postea presentarunt ; quod et legatus retinuit.
　Voluerunt hoc mane servitores regis posuisse super altari galeam et scutum regis ; quod ego asserens non convenire, prout non conveniebat, fieri non permis! ; proptereailla in sacristia regis retinuerunt.
　Peracto hodie misse oflicio, D. Steplianus de Narnia notarius camere apostolice, item requisivit omnes ibidem présentes in testes de investitura, inductione in possessionem, coronatione et omnibus aliis per totum ofticium peraclis. Omnia alia gesta sunt, prout superius in rotulo et ordinatione coronationis fuerunt ordinata.

１４９４年５月９日（金）

　Feria sexta, 9 dicti mensis maii, ante meridiem vel circa, in Castro Novo serenissimus Alphonsus Sicilie rex dédit insignia principalia D. Joffredo Borgia de Aragonia principi Squillaci, videlicet circuliim aureiim rotundum simplicem in modum fili sive corde grossitudiiiis majoris digiti maniis, quem capiti suo imposait, et duo vexilla seu stendarda, unum ciim armis suis, et Aragonum inquarferatis, quod assignalum fuit portandum D. Collerando Borgia militi ordinis sancti Johaiinis Hierosolimilani, fratri Rmi, D. cardinalis Montis Regalis legati, et aliud, campum habens glaucum sive gaudum et duos monticules pares cum tertio illi superposito et scalam auream ex passibus xi aliquantulum per transversum tendentem in altum, quod fuit traditum D. Bartholomeo Serre militi de familia DD. Joffredi existenti portandum.
　Quibus insignibus receptis, idem D. Joffredus equitavit per Neapolim hoc ordine : precesserunt tubicines et fistulatores quos sequebantur nobiles et barones suo ordine, mazerii regis, illi duo portatores vexillorum predictorum, heraldus regis cum buffone a sinistris, tum D. Joffredus et ad ejus sinistram D. Fridericus frater regis, quos sequebantur alii barones regni post regios. Non perfecit circulum solitum, quia insigne aureum, quod in capite detecto gerebat, nimis eum premebat : rediit propterea ad Gastrum Novum quod exuerat. Hec ex consuetudine Neapolitana debebant heri facta fuisse, sed propter coronationem regis et ejus equitationem, fuerunt in hodie prorogata.

１４９４年５月１１日（日）

　Dominica 11 dicti mensis maii, fuit a mane per totum diem quasi incessanter pluvia copiosissima. In mane ejusdem diei, circa horam xiiii, venit ad capellam Caslri Novi Rmus. D. legatus cum rege Alphonso a sinistris suis, mediam inter se ducentes seu habentes D. Sanciam de Aragonia ejusdem regis filiam illegitimam, sponsam D. JofTredi, precedentibus nobilibus, baronibus et regalibus suo ordine. D. Joffredus processit proximus régi etlegato a dextris Don Friderici fratris regis. Quibus ante portam capelle predicte constitutis, R. in Christo P. D. Mattheus, episcopus Gravinensis, missam in dicta capella pontificaliter celebraturus, omnibus paramentis pontificalibus paralus et mitra, juxla ostium dicte capelle cum capellanis suis superpeiliciis indutis, quorum unus baculum deferens pastorale, pluviali paratus erat^ benedixitanulum quem unus militum sponsi coram ipso episcopo tenebat, et a(iua benedicta aspersit ; tum episcopus Iradidit anulum ipsum sponso, qui figens a pollice, ad digitum anularem perventus, eidem digito sinistre manus sponse infixit et imposuit. Quo imposito, episcopus aspersit sponsnm et sponsam aqua benedicta et ingressi suntcapellam omnes eo ordine prout prius.
　Pervento ad presbyterium, legatus et re\ fecerunt orationem ante altare in faldistoriis ipsis ibidem paratis, legatus ad dextram regis. Finita oratione, deposita sunt ambo faldistoria et portata ad Ibalamum, et ibidem parate due sedes de broccato juxta murum, una versus altare pro legato, alia juxta illam versus portam capelle pro rege : rex ascendit thalamum ad sedem suam, ubi stetit : legatus mansit apud altare et cum eo fecit confessionem episcopus celebraturus, stans ad sinislram legati.
　Finita confessione legatus ascendit thalamum, cui occurrit rex usque ad presbyterium, quod tamen fuit peeter ceremonias débitas et peeter veram ordinationem. Ibidem in thalamo et in sede sua stans legatus, ministrante diacono naviculam, et me thuribulum, imposuit incensum ; episcopus incensavit altare, et ipse incensatus, et non legatus, neque rex : credo tamen quod convenienter potuerint ambo ipsi incensari et sine malo fuisset, quia nec Papa sine pluviali et mitra existens incensatur, nisipost ofTertorium. Subdiaconus, dicta epistola, non est osculatus manum legati, sed celebrantis ; ad evangelium diacono eidem legato naviculam et me thuribulum ministrantibus, imposuit incensum et benedixit. Deinde per diaconum evangelio dicto, post evangelium legatus et rex simul evangelium sunt deosculati ; tamen minus convenienter, quia legatus primo debebat osculari, deinde rex, rege tamen prius invitato ; et fuerunt per diaconum ambo incensati, et maie ut supra dixi, rex post legatum, cuilibet ter dato thuribulo. Ad oblationem legatus benedixit aquam et sacrificium ponendum ; et ministrante R. D. Juhano episcopo Tropiensi regis capellano majore, legatus imposuit incensum, celebrans incensavit oblata altari, et fuit incensatus ipse bis, legatus et rex ter, eis thuribulo ducto per diaconum. Sponsus et sponsa locum habuerunt in medio presbyterii inter altare et thalamum, altari faciès vertentes, sponsus ad dextram sponse sive medio nisi quantum commoditas postulabat, ante se habentes quilibet unum cussinum broccati auri ad genuflectendum, et duos similes ad sedendum, et sedebant quandoque sedebant legatus et rex et cum illis etiam stabant et genuflectebant. Ad elevationem sacramenti, sponsus et sponsa genuflexi tenuerunt quilibet unum coreum album pulcbre laboratum m librarum vel circa, x ducatos infixos habens, illos se tenentes usque ad finem misse, excepto eo lempore quo eis pax dabatur; tune clericus sacriste tenuit ambos cereos et, pace accepta, illos eis restituit.
　Facta elevatione sacramenti tentum fuit super sponsum et sponsam baldachinum cum quatuor baculis, quorum unum tenebat 111. D. Johannes Piccôlomineus de Aragonia marchio Lisiti frater ducis Melfi, nepos Rmi. cardinalis Senensis ex fratre, magnificus D. Carolus cornes Venafre secundum, tertium (et maie, quia religiosus non débet gravari in similibus) religiosus D. Collerandus Borgia miles ordinis sancti Johannis Hierosolimitani, frater Rmi. D. cardinalis legati, et quartum magnificus D. Bartholomeus Serra miles, usque ad post communionem celebranlis. Dicto per celebrantem : Per omnia secula seciilorum ante 7;«^^ Domini, celebrans posuit sacramentum super patenam usque illam particulam que sanguini erat commiscenda, et conversus ad sponsum et sponsam in eorum loco permanentes, stans in medio altaris dixit super eis Dominus cobisciim Oremus, propitiare Domine etc.^ prout in ordinario neapolitano de ordine benedicendi sponsam continetur. Qiia dicta, conversus ad altare celebrans accepta particula dixit : Pax Domini etc., tum dicta oralione post Domine Jesu Christe etc., celebrans dédit pacem diacono cum ore, et diaconus cum ore sponso, et cum ore sponsus sponse. Legatus et rex non habuerunt pacem, quia ita dixerunt esse consuetum.
　Facta communione, ablatum fuit baldachinum, el repositum in sacristia.
　Finita missa, sponsus et sponsa accesserunt ante altare, et ibi in ultimo gradu super dictis duobus cussinis genuflexerunt. Ad ipsos conversus celebrans cum mitra stans dixit : accipe iixorem tiiam etc., prout in dicto ordinario. Tum sponsus, deinde sponsa obtulerunt celebranti cereos cum ducalis, manum ei osculantes, de quibus tamen famule regine duos ducatos totidem publiée extraxerunt, videlicet de quolibet cereo unum ducatum.

１４９５年３月

　3. "El Papa ha donà a Geronimo Zorzi kavalier ambassador della Signoria , la rosa d'oro , che za quattro anni fa donò al re Carlo di Franza , et è sta la quarta domenica di quaresima : questa rosa el Papa apparado da messa la porta in man in giesia ; e tornando da giesia al Palazzo , la porta anche in man in vista del popolo". MALIPIERO , Annali Veneti , in Arch . stor . ital . , VII , 1 , 334 ; SANUTO , Spediz . Carlo VIII , p . 279 che pubblica il breve del papa al Senato veneto e la risposta del Senato al papa . L'artefice di questa rosa d'oro era stato Angelino di Domenico da Sutri , e il pagamento gli fu effettuato il 24 aprile 1495. "Flor. auri d. c. 267 per mandatum factum die v praesentis Angelino aurifabro pro valore rosae quae ponderavit duas libras auri et uno zaffiro qui constitit duc. xx et manifactura ac diminutione ratione fundationis (sic pour fusionis) seu conflationis. conflationis", ( ARCH . VAT . , Intr . et Exit vol . 527 , 1494-1495 , fol . 182 v ) .

　 　4 Cf. p . 570 , nota 1 .

１４９６年５月２０日（金）

　Feria sexta, 20 maii, circa horam vigesimam unam, intraverunt Urbem per portam Lateranensem DD. Goffredus Borgia de Aragonia, princeps Squillaci et comes Cariate, SS. D. N. Alexandri pape VI filius, in decimo quarto vel circa etatis sue constitutus, et Domina Sancia de Aragona, ejus uxor, cum sex vel circa aliis mulieribus pedissequis, quibus venerunt obviam capitaneus squadronum cum gentibus suis armatis numéro ce vel circa, et familie omnium cardinalium, et prelati Pape. Fuerunt enim hoc mane per cursores SS. D. N. pape rogati ad instantiam et ex parte cardinalis Valentini singuli cardinales quod dignarentur capellanos et scutiferos suos obviam mittere prefato D. Goffredo fratri suo, Urbem intranti: quod et fecerunt omnes extra portam predictam, extra quam venit obviam eisdem D. Lucretia Sfortia, etiam SS. D. N. pape filia, uxor illustrissimi D. Johannis Sfortie, Pisauri domini, soror D. Goffredi intrantiscum duodecim aliis vel circa mulieribus, ante habens duos pagios, duos mantellos déférentes, insidentes duobus equis. quorum unus coopertam de broccato aureo pulcherrimo, alius coopertam de velluto cremesino habebat, que D. Goffredum de Aragonia fratrem suum et ejus uxorem affectuose recepit.
　Vénérant enim obviam eisdem D. Garzias Lasso, miles, orator régis et regine Hispaniarum, orator régis Neapolitani, D. Philibertus Naturelli, orator. régis Romanorum, duo oratores dominii Venetorum et orator ducis Mediolani, R. D. Joannes arebiepiscopus Ragusinus, alias Urbis gubernator, cum tribus conservatoribus cancellariis , capitibus regionum et aliis officiabbus, ac multis civibus Romanis, quos secutus est senator cum familia sua; qui omnes venerunt obviam predictis cum maxima pompa ante ecclesiam Lateranensem et ejus portam principalem. Descenderunt ex equis D. Goffredus, uxor sua, Lucretia soror, cum tribus vel quatuor aliis muberibus, ceteris omnibus in equis permanentibus, et intraverunt ecclesiam predictam quam exiverunt per aliam portam prope altare majus ubi ascenderunt equos et venerunt ad palatium apostolicum apud s. Petrum hoc ordine: precesserunt xxviii salme bonorum dicti D. Goffredi non cooperte, armis ejusdem ornate, quas sequebantur familie cardinalium, armigeri et alii sine ordine officiales romani, scutiferi Pape et familia intrantis, pedites multi, tubicines et omnes custodie palatii Pape; et post eum D. Nicolaus Michael, orator Venetorum a dextris et D. Stephanus Taberna, orator ducis Mediolani a sinistris, medii inter duos conservatores Urbis quos sequebantur D. Coronatus de Planca, primus conservator camere Urbis et D. Georgius, primus orator dominii Venetorum a sinistris, médium inter se habentes senatorem Urbis, sex servientes armorum, nos clericos ceremoniarum. D. Goffredus médius inter arcbiepiscopum Ragusinum, gubernatorem Urbis a dextris, et D. Phibbertum, oratorem régis Romanorum a sinistris: hos sequebantur Sancia in equo cooperto de sela nigra listata a dextris et Lucretia, filia Pape, in mula cooperta de seta nigra a sinistris, média inter D. Hieronymum Sperandeo, oratorem régis Neapolitani a dextris, et D. Garziam, oratorem régis et regine Hispaniarum a sinistris, quos sequebantur omnes alie mulieres, très et quatuor ac duo simul, sicut volebant, sine ordine. Post omnes mulieres, cubicularius Pape, tum alii togati bini et bini: equitavimus hoc ordine juxta Coliseum et s. Marcum prope domum de Maximis ad campum Flore, inde via recta usque ad domum s. Clementis cardinalis, ubi transversavimus ad palatium Pape, qui stans in secunda caméra per fenestram unius portelle semiclause vidit nos venientes. Cum essemus intra palatium, Papa intravit ad aulam pontificum in sedem eminentem ibidem in medio apud murum ad sinistram intrantis sibi paratam cum pallio viridi in figuris Salvatoris et s. Thome digitos in latus suum mittentis postergali, et alio simili supra sedem extenso, sedens, undecim cardinalibus in eorum cappis circumstantibus, videlicet: s. Praxedis, Montis Regalis, Alexandrino, s. Crucis, Segobricensi, Agrigentino et Perusino a dextris, et vicecancellario, s. Severini, Valentino et Farnesio, a sinistris. Intravimus ad aulam predictam per très aulas ordinarias, caméras paramenti papagalli et sequentes. Ante scabellum pedum Pape erat paratum scabellum super quo positus erat cussinus de broccato et ante illud quatuor cussini majores de velluto cremesino in terram, in modum crucis. D. Goffredus, facta Pape reverentia solita, osculatus est pedem et manum Pape, et Papa recepit caput dicti D. Goffredi inter ambas manus suas, et caput sibi inclinavit, sed non est deosculatus. Secuta est Sancia uxor, que similiter pedem et manum Pape est osculata. et simili modo ejus caput inter manus suas recepit. Item fecit Lucretia filia, que pari modo a Papa est recepta. Deinde D. Goffredus singulos cardinales accessit, incipiendo a s. Praxedis et singulorum manus deosculatus est, et singuli ipsum ad oris osculum receperunt. Secuta est ipsum Sancia que similiter manum cardinalium deosculata est, et cardinales ejus caput in manus recipientes eam quasi deosculabantur, filia Pape intérim coram eo stante. His factis, D. Goffredus stetit inter cardinales s. Severini et Valentinum, fratrem suum; et Lucretia sedit super cussinum in terra a sinistris pontiticis et Sancia super aliud cussinum in terra a sinistris pontificis, et mulieres alie omnes, vel quasi existentes in societate predictarum, venerunt ad osculum pedis Pape. Habita etiam sunt plura verba inter Papam et Sanciam et Lucretiam ejus filiam jocosa et risoria.
　His peractis, recesserunt D. Goffredus Sancia et Lucretia, et alii omnes, Papa in dicta aula relicto, et eo ordine quo venimus equitavimus usque ad domum olim cardinalis Aleriensis pro hospitio et receptione D. Goffredi et Sancie predictorum ; qui, peractis ex more ante ostium comitantibus gratiis, iidem D. Goffredus et Sancia et Lucretia intraverunt et fuerunt in ea a multis mulieribus Romanis ibidem expectantibus recepte.
　Ordo receptionis et aliorum predictorum fuit D. Bernardino, socio meo, id mihi referente, per Papam datus, qui etiam mihi dixit Papam sibi retulisse oratores Venetos consentiisse quod primus eorum iret a sinistris primi conservatoris camere Urbis, secundus médius inter alios duos conservatores: an autem id hodie taiitum, vel autem deinceps perpetuo sit observandum mihi dixit se nescire.

　 1. L'ambassadeur d'Espagne joignit ses protestations à celles du cardinal de Sienne; mais le pape passa outre. (Voy. Surita, t. V, liv. III, chap. v). Pourtant, moins de deux ans après, Alexandre VI, sur les pressantes observations du gouvernement espagnol, revint sur sa décision : Die 20 martii 1499. 　S. D. noster, pro suo pastorali ofticio ac etiani intercedentibus Sereniss. rege et regina Hispaniarum, resliluit S, R. E. Civitaleni Beiieveutanam, cum olim eam dedisset domino Joanni Borgie, filio suo et ejus successoribus. (Decretu Consistorialia ab Alexandro VI usque ad Urbanum VII. Bibl. nat., de Paris, fds lat. mss. 12555, fol. 10. V.)

１４９７年６月８日（木）

　Feria quinta, 8 mensis junii, fuit consistorium secrelum in quo SS. D. N. publicavit (2) legatum de latere Rmum. D. cardinalem Yalentinum ad inungendum et coronandum serenissimum D. Federicum de Aragonia, Sicilie regem, qui fuit in consistorio ab omnibus cardinalibus presentibus usque ad cameram suam, more solito, associatus.

　 2. « Cardinalibus 'repugnanlibus », dit Sanulu, Diarii, L I, col. 050.

１４９７年６月１４日（水）

　Feria quarta, 14 mensis junii, Rmus. D. cardinalis Valentinus et illustris D. Johannes Borgia de Aragonia, Gandie dux, prlnceps s. r. Ecclesie. gentium armorum capitaneus generalis, SS. D. N. pape (filiî charissimi, fecerunt cenam in domo domine Vannosie, matris eorum, posita prope ecclesiam s. Pétri ad Vincula, cum ipsa eorum matre et aliis. Cena facta, nocte cursum agente et Rmo. D. cardinali Valentino reditum eorum ad palatium apostolicum sollicitante apud ducem et capitaneum, fratrem suum predictum, ascenderunt equos sive mulas ambo ipsi cum paucis ex suis, quoniam paucissimos servitores secum habebant ; et simul ambo equitaverunt usque non longe a palatio Rmi. D. Ascanii, vicecancellarii, quod alias SS. D. nostri, tum vicecancellarius existens, inhabitare consuevit et construxit : ubi dictus dux asserens se priusquam ad palatium reverteretur alibi solatii causa iturum, accepta a predicto cardinale fratre suo licentia, retrocessit, dimissis omnibus illis paucis servitoribus quos secum habebat, a se uno tantum retento et quodam qui, facie velata, ad cenam ad eum venerat, et per mensem vel circa prius singulis vel quasi diebus eum etiam in palatio apostolico visitaverat; in mula quam ipse dux equitabat, retro se recepto, equitavit usque ad plateam Judeorum ubi etiam dictum stafferium licentiavit et a se versus palatium remisit, sibi tamen committens quod ad horam xxii in dicta platea exspectaret ipsum, infra quam, si ad eum non reverteretur, ad dictum palatium rediret; et his dictis, predictus dux cum larvato in groppa sue mule consedente a stafferio recessit, et quo equitavit nescio, ubi interfectus et necatus est, et in flumen per illum locum juxta seu prope hospitale sancti Hieronymi Sclavorum nuncupatum, in via qua de ponte s. Angeli recta via itur ad ecclesiam beate Marie de Populo, juxta fontem ex terra conductum situm, per quem fimus super carrettis conductus adipsum flumen projicitur, proiectus est. Stafferius autem predictus in platea Judeorum dimissus graviter vulneratus et usque ad mortem mutilatus et in quadam nescio cujus domo misericorditer receptus est et cura ei impensa : qui sic perturbatus non potuit quicquam de domini sui commissione et successu significare. Mane autem facto, jovis 15 junii, duce predicto ad palatium apostolicum non redeunte, servitores sui secretiores conturbabantur, et unus ducis predicti et cardinalis Valentini serotinum recessum et exspectatum ejus reditum mane pontifici indicat. Perturbatus exinde pontifex, et tamen ipsum ducem alicubi cum puella intendere luxui sibi persuadens et ob eam causam puellae domum exire illa die ipsi duci non licere, sperabat eum in sero illius diei jovis omnino rediturum ; quo deficiente, pontifex omnino contristatus ac totis visceribus commotus incepit omnibus conatibus causam perquirere apud quoscunque, perplures ex suis ad hoc aptos. Inter inquisitos, quidam Georgius Sclavus, qui ligna habebat prope fontem supra designatum in Tiberis littore ex nave exonerata, et ut illa custodiret, ne sibi in nocte a quodam furarentur, in naviculam ibidem in Tiberi natantem se quieti dederat : interrogatus si quidquam vidisset in nocte mercurii tune proxime preteriti in flumen projici, interrogantibus fertur tale responsum dedisse quod nocte illa, ipso ligna sua custodiente et in dicta navicula quiescente, venerant duo pedites per viculum sinistrum dicti hospitalis Sclavorum et sancti Hieronymi contiguum, circa horam quintam, super viam publicam dicto flumini contiguam, et hinc inde, ne quisquam forsan esset transiturus, diligenter prospexerunt ac, nemine viso, retrocesserunt per eundem viculum : intermisso modico temporis intervallo, duo alii per eumdem viculum exierunt et fecerunt idem quod primi fecerant et, nemine comperto, dato sociis signo, venit unus equester in equo albo retro se habens cadaver hominis defuncti, cujus caput in brachio ab una et pedes ab alia parte dependebant, penes quod cadaver duo pedites primi predicti ambulabant hinc inde, cadaver ipsum ne de equo caderet sustinentes recesserunt et equitarunt supra locum per quem fimus ad flumen projicitur, superius specificatum, ac circa finem ejusdem loci constitutum equum verterunt ut caudam verteret flumini, et duo alii pedites predicti cadaver observantes, alter per manus et brachia, alter vero per pedes et crura cadaver ipsum ex equo detraxerunt et ad partem sustulerunt brachiis et ad flumen ipsum cum omni vi et potentia projecerunt. Interrogavit eos adstans insidens equo si decidisset, illi autem responderunt : « Signor si ». Retrospexit tune insidens in equo in flumen et mantellum introjecti vidit natantem supra flumen, et interrogavit pedites quid esset nigrum natans quod videretur. Illi responderunt : manteflum, ad quod alter lapides projecit ut mergeretur in profundum. Quo facto, mantello merso, recesserunt omnes quinque, nam pedites alii duo qui secundum stratellam predictam exiverant prospicientes si quis pertransiret, se equiti predicto et aliis duobus associaverunt eosque comitati sunt et per alium viculum qui ad hospitale sancti Jacobi dat ad illium, iter arripuerunt et ultra non comparuerunt. Interrogaverunt pontificis servi adstans equi Georgium cur ipse tantum crimen non revelasset gubernatori Urbis ; respondit se vidisse, suis diebus, centum in diversis noctibus varie occisos in flumen projici per locum predictum, et numquam aliqua eorum ratio habita fuit ; propter ea de causa hujusmodi estimationem aliquam non fecisse. His intellectis, vocati sunt piscatores et navite per Urbem et eis hujus hominis piscatio commissa et laborum suorum optima renumeratio promissa. Convenerunt piscatores et navite, ut intellexi, trecenti (1),

　 1. Telle est la leçon du mss. 5160, f. 291, v. et d'Eccard, col. 2082. Les autres mss. donnent : tres vel circa.

qui omnes suis instrumentis per fluminis alvum projectis et in eo hominem piscarunt (2):

　 2. On connaît le sanglant distique de Sannazar :
　　　　　　In Alexandrum VI. Pont. Max.
　　　　　　　　Piscatorem hominum ne te non, Sexte, putemus,
　　　　　　　　Piscaris natum retibus ecce tuum.
　　　　　　　　　　　　　　　　　　　　(Epigrammaton lib. I, n. 54.)

circa horam vesperarum, ante tamen, reperierunt ducem cum omni adhuc habitu suo, videlicet calceis, caligis, diploide, vestitello, mantello vestitum, sub cingulo habentem chirothecas suas cum ducatis triginta, vulneratum novem vulneribus quorum unum erat in collo per guttur, alia octo in capite, corpore et cruribus. Compertus dux, navicula impositus est et ad castrum sancti Angeli ductus in quo exutus : lotum est ejus cadaver et pannis militaribus indutum, socio meo, Bernardino Gutterii, clerico ceremoniarum, omnia ordinante.
　In sero illius diei, circa horam vigesimam quartam, cadaver predictum portatum est per familiares nobiles suos, si recte memini, ex dicto Castro ad ecclesiam beate Marie de Populo, precedentibus intorticiis circiter centum et viginti et omnibus prelatis palatii, cubiculariis et scutiferis Pape ipsum comitantibus, cum magno fletu et ululatu, sine ordine incedentibus : publice portabatur cadaver in catalecto honorifice, et videbatur non mortuus sed dormiens. In ecclesia predicta factum est ei depositum et in eo reconditum, ubi manet usque ad hodiernum diem.
　Pontifex, ut intellexit ducem interfectum et in flumen, ut stercus, projectum, commota sibi fuerunt omnia viscera et pro dolore et cordis amaritudine reclusit se in quadam camera et flevit amarissimo. Rmus. D. cardinalis Segobiensis cum certis aliis servitoribus Sanctitatis sue adierunt ostium camere, et tot exhortationibus, ro^ationibus, supplicationibus et persuasionibus pontificem, tandem plures post horas, commoverunt, qui, aperto ostio, eos intromisit. Non comedit nec bibit pontifex a sero die mercurii 14 hujus usque ad primum sabbatum sequentem, neque a mane jovis usque ad dominicam sequentem ad punctam quidem horae quievit : persuasu tamen multiplici et continuo prefatorum dictus, postremo incepit pro posse luctui finem imponere ; majus damnum et periculum quod personae suae evenire exinde posset considerans (1).

　 1. Le journal de Burchard s'arrête ici pour ne reprendre qu'à la date du lundi 7 août ; « e forse anzi a deliberato proposito egli interrompe il suo Diario al giorno 14 di Giugno », comme le remarque Grégorovius. (Storia della città di Roma, t. VII, p. 474.) 　Le pape ordonna au gouverneur de Rome et au bourreau de faire une enquête minutieuse ; mais elle fut sans résultats. (Voy. à l'app. n° 28, la dép. d'Alessandro Bracci aux X de Balia, 17 juin 1497). Mille bruits couraient dans la ville sur l'auteur ou les auteurs de cet assassinat. Les soupçons se portèrent sur les Orsini (Voy. Capelli, Atti e memorie delle RR. deputazioni di Storia patria, t. IV, p. 332, la lettre du 12 août), sur Bartholomeo d'Alviano (idem, lettre du 22 décembre), sur le mari de Lucrèce Borgia, Giovanni Sforza qui, disait-on, avait voulu venger son honneur outragé. (Sur les rapports incestueux entre Lucrèce Borgia et ses deux frères César et Jean et le pape lui-même, voy. dans Grégorovius, t. VII, p. 473, note 2, la liste des auteurs qui ont produit cette accusation.) Dans l'entourage du souverain pontife, on accusa aussi le vice-chancelier Ascanio d'être l'instigateur, sinon l'auteur du meurtre. Celui-ci s'était plaint récemment au pape, en termes fort vifs, d'une insulte que lui avait faite le duc de Gandie. Mandé près du Saint-Père, Ascanio ne s'y rendit que sur un sauf-conduit signé des ambassadeurs de Naples et d'Espagne : le pape qui le savait innocent (peut-être connaissait-il déjà l'auteur véritable du crime), le reçut amicalement et le congédia sur de bonnes paroles. (Voy. à l'app. n° 30 la dépêche du 23 juin.) Ascanio, toutefois, crut devoir quitter Rome. Le véritable assassin était César Borgia. Plusieurs motifs le poussèrent à se débarrasser de son frère aîné. César, qui n'avait jamais eu de goût pour la prêtrise, portait envie à don Juan qui, prince temporel, était un obstacle constant à son ambition ; il le haïssait en outre, pour les préférences dont il était l'objet de la part de donna Sancia que César avait aussi pour maîtresse ; « et ut intellexi, za molti mesi questo cardinal Valenza usava con la cognata. » (Sanuto, col. 792.) Ces relations adultères se prolongèrent pendant plusieurs années, et le jeune cardinal Hippolyte d'Este, amant de cette princesse, dut quitter précipitamment Rome pour échapper à la vengeance de César (quam et ipse cognoscebat carnaliter, écrit Burchard à la date du 15 février 1503). Le 19 juin, en consistoire public, le pape fit part aux cardinaux du malheur qui le frappait : il regarda cet événement comme un châtiment de Dieu, et parla de s'amender et de réformer l'Église. Il nomma à cet effet une commission de six cardinaux. (Voy. à l'app. n° 29, la dép. de Bracci du 22 juin, et dans Sanuto, les brefs que le pape envoya au duc de Milan et à la Seigneurie de Venise au sujet de la mort du duc de Gandie, t. I, col. 660 et suiv.)

１４９７年９月６日（水）

　Feria quarta, 6 septembris, in mane, RRmi. DD. cardinales in Urbe existentes equitarunt ad monasterium beate Marie nove recepturi Rmum. D. cardinalem Valentinum nuper ad regnum Neapolitanum ad coronandum serenissimum Federicum illius regem, legatum de latere, missum (1), qui heri sero inde ad dictum monasterium redierat; quibus ipse cardinalis Valentinus successive, singulis venientibus ad portam, ad pedes scalarum obviam venit et eos usque ad locum capitularem, more solito paratum et ornatum, conduxit seu associavit.

　 1, Voy. Rinaldi, p. 267, nos 9-14 et dans Lunig, Codex Italiae diplom., t. Il, n. cxxxiii, col. 1310, le bref du Pape au roi Ferdinand; ce bref n'est pas donné par Rinaldi.

Primus fuit cardinalis Senensis : intrarunt cum Valentino, Senense associante, ad locum predictum Don Goffredus Borgia, SS. D. N. pape nepos ex sorore sua carnali genitus, pater Rmi. D. cardinalis de Borgia, quidam alius nobilissimus, orator regis Hispanie laicus, orator Venetorum et episcopus Paphensis : primi duo et ultimi duo sederunt ad dexteram intrantis dictum locum, in eo apposito directo cardinali, me intérim in ecclesia dicti monasterii existente et missam audiente et socio meo dicta vidente et silente, cum sit ipse Hispanus. 　

Supervenerunt deinde s. Praxedis et Grimanus cardinales qui a Valentino recepti, juxta Senensem se collocarunt, et orator regis Hispanie ad sinistram Valentini qui ultimum locum tenebat : ego id prospiciens, qui post dictos cardinales predictum locum intravi, rogavi, et bene feci, quia indecenter sedebant omnes predicti, primo oratorem Hispaniarum ut locum ipsum qui pro solis cardinalibus paratus esset, exirel. 　

Egre tulit id valde ipse orator et diclus Joffredus nihilominus cum Valentino, Neapolitano et s. Crucis cardinalibus simul venientibus obviam iturus locum exiret, iterum honeste eos commonui ad cardinalem ipsum comitandum quem indignati sunt sequuti, nec deinde locum ipsum reingressi. 　

Venit post hos Ascanius vicecancellarius, tum s. Clementis, Alexandrinus et Agrigenlinus, item Columna et s. Georgii, quibus simul congregatis, ascenderunt equos et equilarunt ad palatium. Intérim cardinalis Ulixbonensis qui expectavit extra portam monasterii, ex mula non descendit nec verbum dixit Valentino; sed cum Neapolitano monasterium exeunte, more solito equitavit, veniens per s. Adrianum, s. Marcum, domum de Maximis, recta via per parionem ad palatium s. Pétri. 　

Legatus equitavit medius inter Senensem a dextris et s. Georgii a sinistris in ultimo loco, et alii more solito : pertransito ponte s. Angeli, Valentinus medius inter de Columna et vicecancellarium a sinistris, et Senensis et camerarius per aliam viam, juxta murum, prevenerunt ceteros cardinales ad palatium; intrarunt ad Papam qui venit ad cameram papagalli, accepit paramenta solita et, supervenientibus aliis cardinalibus, Papa venit ad tertiam aulam pro publico consistorio portatus. 　

Valentinus mansit in prima capella expectans, et cum eo cancellarius et Grimanus cardinales.
　

　Proposite fuerunt très commissiones : primam proposuit D. Octavianus in causa injuriarumpro D. Johanne Calcenarter contra episcopum Vesprimiensem, administratorem ecclesie Viennensis; secundam D. Justinus de Yelletri, advocatus fisci, pro archiepiscopo ... in regno Scotie, contra Slremonon Stuir, in Grisolin Strigoniensis diecesis militem, illius detentorem ; qua incepta, venerunt ad parvam capellam ad Valentinum Senensis et s. Georgii cardinales et Ascanius et Grimanus in aula : ad consistorium fecerunt Pape reverentiam, et sederunt ad bancum suum, in quo de Columna cardinalis solus erat per meam inadvertentiam : debebat enim sedere in alio banco post ultimum presbyterorum. 　

Cum intrassent locum consistorii duo cardinales, volui quod advocatus proponens sileret quousque illi sederent in loci suis ; sed Papa volens pro majori honore, ut existimo, Valentini cardinalis id sibi tantum fieri, fecit signum quod advocatus ipse prosequeretur et non pausaret; sic factum est. 　

Circa finem illius commissionis, videlicet ea signala, intravit Senensis, Valentinus et s. Georgii quos sequuti sunt plures prelati qui cum Valentino ex regno redierant, et alii osculati sunt pedem Pape ac manum, qui ad oris osculum recepit. Senensis ascendit post Valenlinum scu quasi cum eo ad Papam, peeter s. Georgii qui mansit inferius ad gradus solii Pape expectans, et bene. Non dixit verbum Pape Valentinus nec Papa sibi, sed eo deosculato, descendit de solio ; et post eum Senensis et s. Georgii steterunt ad loca sua ; Valentinus autem descendit ad Grimanum invitans eum ad supra se standum, et ascendit ad locum suum : more.solito sederunl omnes, et D. Antonius de Leonibus, novus advocatus, proposuit tertiam commissionem. 　

Ipsa finita et per Papam signata, surrexerunt omnes et redierunt ad Papam primi diaconi, et Valentinus et ires vel plures et alii osculati sunt pedes Pape; consurrexit et ivit ad cameram. 　

Interfuit ultra supranominatos cardinales consistorio, cardinalis Segobriensisqui, propter infirmitatem suam, non equitavit ad s. Mariam novam, sed exivit cum Papa cameram. Interfuit etiam D. Marianus de Cocchinis, procurator fiscalis, in locum D. Nicolai de Parma : nescio que modo receptus et effectus est primus actus publicus in quo D. Marianus, procurator iiscalis, interfuit. 　

Aptavi sibi capucium ad collum ad instar advocatorum, prout procurator fiscalis portare consuevit in hujusmodi actibus. 　

Postquam Papa paramenta in camera papagalli deposuit et ivit ad cameram, RRmi. DD. cardinales subscripti associaverunt Rmum. D. cardinalem Valentinum ad cameram suam, more solito ; deinde redierunt quisque ad domum suam hoc modo equilando ad monasterium beate Marie nove, et in eo perdidi zonam meam ex serico viridi pendentibus argenteis inauratis, quam dudum Magister Thomas Vulfsenior mihi donavit in memoriamreditus Valentini.

１４９７年１０月２９日（日）

　Dominica, 29 octobris, circa horam decjmam quartam, fulgur sive tronitruum unico iclu combussit turrim superiorem et principalem castri s. Angeli, pulveribus in ea existentibus pro munitione dicti castri causantibus, et totam superiorem partem ipsius turris cum menibus et angelo grossissimo marmoreo totaliter hinc inde admagnam distantiam projecit, partem ad domum Rmi. D. cardinalis s. Angeli, juxta ecclesiam s. Celsi positam et ad domum mercatorum de Spanocchiis : vulnerati sunt et lesi circiter quindecim persone ex custodibus dicti castri ex ipso tonitru, nuUus autem mortuus (1).

　　 1. Malipiero rapporte cet accident : « La sagitta ha dà in Caslel Santo Anzolo e ha cusumà tutte le munizion e gran parte della merladura ». et il ajoute : « Tal che l'è seguido gran portenti in tempo de Papa Alessandro : 'havè la sagitta in la so anticamera; l'ha habù l'inondation del Tevere; ghe è stà amazzà so fio a quel modo; e addesso l'ha habù in castello tanta ruina. » Annali Veneli, p. 497.

１４９７年１２月２５日（月）

Anno a nativitate Domini MCCCCLXXXXVIII die lune, 25 mensis decembris , festo nativitatis D. salvatoris nostri, SS . D. noster, paratus more solito , descendit ad basilicam s . Petri ubi celebravit missam solemnem : Rmus. D. cardinalis Neapolitanus fuit assistens , Rmus . D. cardinalis Senensis dixit evangelium latinum, D. Vasinus Gambara epistolam latinam , R. in Christo P. D. Georgius Alexander, episcopus Arcadiensis , evangelium grecum, D. Demetrius epistolam grecam. Primam aquam dedit manibus Pape D. Hieronymus Donatus , orator dominii Venetorum, secundam D. Sperandeo, orator regis Romanorum, tertiam senator Urbis , quartam illustrissimus D. Boguslaus , dux Stetinensis , qui habuit locum ut supra decretum , videlicet post Rmum. D. cardinalem Borgiam, in scamno diaconorum cardinalium . Rmus. cardinalis Senensis publicavit indulgentias, finita missa, per Papam concessas : alia observata sunt more solito . Publicata plenaria indulgentia et evangelio s . Johannis per Papam lecto, Papa ascendit ad solium ubi cum mitra sedens donavit ensem quem hodie , antequam cameram papagalli exiret , publice benedixit sub verbis in ceremoniali ad hoc ordinatis illustrissimo D. duci Stetinensi supra dicto, coram se genuflexo , cujus nomine volui Sanctitati sue post ipsum sibi datum ensem, paucis verbis ad hoc aptis per me conceptis gratias agere ; sed Papa asserens id consuetum non esse, negavit me audiri existimo ne haberet ex tempore respondere . Dux ensem cum capello habito consignavit uni ex suis nobilibus qui ipsum continuo ante ducem portavit, et descendit ipse dux cum ense ad planum capelle : ascendit autem ad solium Pape D. Benedictus de Senis , professus ordinis montis Oliveti , frater germanus Petri Francisci magistri Johannis Senensis factoris et negotiorum gestoris DD. Alexandri et Julii de Spanocchis , fratrum depositariorum SS . D. N. pape, quem pridie Sanctitas sua , hospitali s . Spiritus in Saxia de Urbe , per obitum quondam Gratiani de Villanova, preceptore carenti, prefecit in preceptorem , quem eadem Sanctitas exuit habitu dicti ordinis montis Oliveti , et capellum nigrum, prout et protonotarii solent, capiti suo imposuit et vestes duas albas et scapulare quibus Papa dictum preceptorem exuit : recepimus ego et socius meus res ex consuetudine nobis obvenientes. Descendit deinde Pontifex et , facta oratione ante altare , accepto regno, venit ad navem veronice ubi vidit ferrum lancee et vultum Domini : quibus ostensis, licenciavit cardinales et ducem sub porticu s . Petri ; ipse non ascendit ad palatium . Dux Stetinensis , associatus ab oratoribus et alia multitudine , descendit ad scalas basilice predicte ubi equum ascendit et medius inter archiepiscopum Reginensem a dextris et Henricum, ducem Brunswicensem a sinistris , oratorem serenissimi Romanorum regis , precedentibus scutiferis , etc. , et illo nobili qui ensem cum capello immediate ante eum portabat, ipso equitante. Post ducem equitabat D. Philibertus Naturelli , etiam orator serenissimi Romanorum regis , medius inter oratorem Venetorum a sinistris et oratorem regis Neapolitani a dextris . Post illos , prelati palatii , licet male , quia primum locum cum oratoribus predictis habere debuerunt et alii , bini et bini, ducem ipsum ad hospitium suum associarunt, el cum illis dux ex more gratias egisset, recesserunt omnes.

１４９８年２月２１日（水）

　Feria quarta, 21 mensis februarii, RRmi. DD. cardinales et Borgia equitarunt ex Urbe in habitu laicali gallico , causa solatii, Ostiam Tiberinam, et inde, die sabbati 24 dicti mensis, cum iisdem habitibus sunt ad Urbem reversi.
　In hoc carnisprivio, nullum festum, nullum publicum solatium habitum est in Urbe neque in Agone neque in Testaccio ; non facte maschare.

１４９８年８月１７日（金）

　Feria sexta, 17 dicti mensis augusti, fuit secretum consistorium in quo Rmus. D. cardinahs Valentinus proposuit ab ineunte etate ex animo se inclinatum fuisse statui seculari ; SS. autem D. nostrum omnino voluisse ut se daret et incHnaret statui ecclesiastico, propterea ipsum tôt supervenientibus dignitatibus ecclesiasticis et beneticiis condonasse, et ad ordinem diaconalem promoveri voluisse, cujus voluntati se opponere sibi visum non est. Cum autem omnis ejus animus et desiderium et inclinatio sit adhuc continuo prout semper fuit ad statum seculare, supplicavit SS. D. nostrum ut dignetur cum singulari clementia prosequi et semet dispensare ut, omissis habitu et dignitate eeclesiastica, hceat ei redire ad seculum et matrimonium contrahere, ac RRmos. DD. cardinales rogavit quatenus hujusmodi dispensationi consentire et pro illius obtenlu, una cum et pro eo, eidem SS. D. nostro supplicare vellent dispensationem liberam de omnibus ecclesiis, monasteriis et quibusve beneliciis ecclesiasticis que ipse D. Valentinus obtinebat, eidem SS. D. nostro relinquens. Cardinales omnes communi et concordi veto dispensationem hujusmodi voluntati et arbitrio SS. D. noslri pape remiserunt.
　Eadem die, venit ad Urbem per portam Portuensem magnificus D. Ludovicus de Villanova, baro de Trans (1),

　 1. Louis de Villeneuve, baron de Trans, naquit vers 1451. Chambellan de Charles VIII, il eut le commandement d'une partie de la flotte destinée à la conquête de Naples. Il se distingua à Agnadel, à Fornoue et à Cérisoles. Pour le récompenser, Louis XII érigea la baronnie de Trans en marquisat, en 1505. Le premier en France, il porta ce titre, qui lui fut octroyé par lettres-patentes du mois de février de la m?me année, enregistrées au Parlement. Il mourut à Digne en 1516,

camberlanus et nomine Francorum regis Rmum. D. cardinalem Valentinum ad regnum Francie conducturus ; qui receptus fuit et associatus per familiares D. N. pape et RRmorum. cardinalium, more consueto oratorum ad prestandam obedientiam SS. D. N. pape venientium.

１４９８年１０月１日（月）

　Feria secunda, 1 mensis Octobris, in mane, secrete et sine pompa recessit ex Urbe Rmus. in Christo P. et D., D. Cesar, cardinalis Valentinus, iturus per mare in Franciam, et cum eo magnificus D. Ludovicus de Villanova, baro de Trans, cambellanus regis Francie, per eumdem regem pro eo missus et Johannes Jordanus de Ursinis, et duxit secum multos juvenes; ut intellexi, magnum thesaurum portasse dictum fuit, et inter alia relatum fuit plures vel multos ex equis suis ferratos fuisse ferris argenteis (1).

　 1. César Borgia se rendit en France "en la plus grande pompe et richesse du monde". Sa lettre de créance, écrite de la main du Pape, était ainsi conçue : I. H. S. Maria
Alexander PP. VI, manu propria. 　Carissime in Christo fili noster, salutem et apostolicam benedictionem. Desiderantes omnino tuæ et nostræ satisfacere voluntati destinamus Majestati tuæ cor nostrum, videlicet dilectum filium ducem Valentinensem, quo nihil carius habemus, ut sit certissimum et carissimum signum nostri in Celsitudinem tua caritas, cui ipsum non aliter commendamus sed eam tantum rogamus, velit eum fidei Regiæ tuæ commissum eo modo tractare, ut omnes etiam pro consolatione nostra intelligant a Majestate tua in suum omnino acceptum fuisse. Datum Romæ apud sanctum Petrum, die xxviij septembris.
　Au dos :
　« Dilectissimo in Christo filio nostro Regi Francorum Christianissimo. » (Bibl. Nat., fonds franç. mss. 8465, f. 13.)
　César était en outre porteur d'une lettre pour M. de Bouchaige, dont la teneur suit : Alexander PP. VI. 　Dilecte fili salutem et apostolicam benedictionem. Venientem istuc ad Christianissimum Regem dilectum filium nobilem virum Cesarem Borgiam Ducem Valentinensem nobilitati tue duximus commendandum; quam hortamur et rogamus enixe ut in sui suscipiat consilio et favore quibus poterit, adjuvet. Nos enim neque tibi quicquam accuratius commendare possemus, neque tu ulla in re alia magis gratificari. Datum Romæ apud Sanctum Petrum, sub annulo piscatoris, die xxviiij Septembris Mcccc Lxxxxiij, Pontificatus nostri anno septimo.
L. Podocatharus. 　Au dos :
　« Dilecto filio nobili viro domino de Bouchaige, Cambellano regio. » (Bibl. Nat., fonds franç, mss. 8465, f. 14.)
　 Brantôme rapporte ainsi, d'après une relation faite de visu, et qu'il avait trouvée dans les archives de sa famille, l'entrée du duc de Valentinois à la cour du roi Louis XII, qui était alors à Chinon, le 18 décembre 1498 : « Premièrement marchoient devant luy Monsieur le cardinal de Ruan, Monsieur de Ravestain, Monsieur le seneschal de Thoulouze, Monsieur de Clermont, accompagnés de plusieurs seigneurs et gentils-hommes de la cour, jusques au bout du pont, pour luy faire compagnie à son entrée. Devant luy, il y avait vingt-quatre mulets fort beaux, chargés de bahus, coffres et bouges, couverts de couvertures avec les escussons et armes dudit duc. Après encore venoient vingt-quatre autres mulets avec des couvertures de rouge et jaune miparties; car ils portaient la livrée du roi qui ésloit jaune et rouge, comme j'ai vu la reine Marguerite d'aujourd'huy, sa petite fille, les porter longtemps par ses pages et laquais. Puis après suivoient douze mulets avec les couvertures jaunes de satin, barrées tout à travers. Puis venoient dix mulets ayant couvertes de drap d'or, dont l'une barre estoit de drap d'or frizé, et l'autre ras : qui font en tout soixante et dix par compte. Quand tous les mulets furent entrez dans la ville, ils montèrent tous au chasteau.
　« Et après vindrent seize beaux grands coursiers, lesquels on tenoit en main, couverts de drap d'or rouge et jaune, ayans leurs brides à la gennette et à la coustume du pays (comme dit l'original). Item après cela venoient dix-huit pages, chacun sur un beau coursier, dont les seize estoient vêtus de velours cramoisy et les deux autres de drap d'or frisé. Pensez que c'estoient, disoit le monde, ses deux mignons, pour estre ainsi plus braves que les autres. De plus, par six laquais estoient menées, comme de ce temps on en usoit fort, six belles mules richement arnachées de selles, brides et harnois, tous complets, de velours cramoisy, et les laquais vestus de même.
　« En après, venoient deux mulets portant coffres, et tous couverts de drap d'or. Pensez, disoit le monde, que ces deux là portaient quelque chose de plus exquis que les autres, ou de ses belles et riches pierreries pour sa maistresse et pour d'autres, ou quelques bulles ou belles indulgences de Rome, ou quelques saintes reliques, disoit ainsi le monde. Puis après venoient trente gentilz-hommes, vestus de drap d'or et de drap d'argent. C'estoit une trop petite troupe, disoit la cour, vu le grand attirail précédent. Il en faloit, pour le moins, cent ou six vingts, les uns vestus à la mode de France, et les autres à celle d'Espagne.
　« Item, il y avoit trois menestriers, c'est à sçavoir deux tambours et un rebec, dont l'on usoit fort en ce temps là, comme aujourd'huy font les grands seigneurs d'Allemagne et les généraux d'armées qui usent de leurs tymballes quand ils marchent ces deux tambourineurs estoient vestus de drap d'or, ainsi qu'estoit la coustume de leur pays, dit le texte original; et leurs rebecs accoustrez defd d'or; et aussi les instruments estoient d'argent avec de grosses chaînes d'or : et alloient lesdits menestriers entre lesdits gentils-hommes et le duc de Valentinois, sonnans toujours.
　« Item, quatre trompettes et clairons d'argent, richement habillés, sonnans toujours de leurs instruments. Il y avoit aussi vingt-quatre laquais, tous vestus de velours cramoisy my-party de soye jaune; et estoient tous autour dudit duc auprès duquel étoient monsieur le cardinal de Rouen qui l'entretenoit.
　« Quant audit duc, il estoit monté sur un gros et grand coursier, harnaché fort richement, avec une robe de satin rouge et de drap d'or my-party; je ne puis pas bien comprendre quant à moy cette estoffe, et brodée de force riches pierreries et grosses perles. A son bonnet estoient doubles rangs de cinq ou six rubis, gros comme une grosse fève, qui monstroient une grande lueur. Sur le rebras de sa barette y avait aussi une grande quantité de pierreries, jusques à ses bottes, qui estoient toutes lardées de cordons d'or et de perles; Et un collier, pour en dire le cas,
Qui valoit bien trente mille ducats. 　« Ainsi dit la rime dudit escrit.
　« Le cheval qu'il montoit estoit tout chargé de feuilles d'or, et couvert de bonne orfèvrerie avec force perles et pierreries. Outre cela, il avoit une belle petite mule pour se faire pourmener par la ville, qui avoit tout son harnois, comme la selle, la bride et le poitrail, tout couvert de roses de fin or espais d'un doigt.
　« Et, pour faire la queue de tout, il y avoit encore vingt-quatre mulets avec des couvertures rougos ayans les armoiries dudit seigneur ; avec aussi force cai'îage de chariots qui portoient force autres besoignes, comme des lits de campagnes, de la vaisselle et autres choses. Ainsi entra, pour avoir grand renom,
Ledit seigneur au chasteau de Chiuon. 　« Ce dit la rime.
　« Voilà l'équipage du galant, dont je n'ay rien changé du sens de l'original. » Brantôme, Les Vies des homineti llhtstr., ete.f discours XLVIII. César Borgia. Le roi le reçue avec de grandes marques d'honneur, non sans se moquer intérieurement, lui et sa cour, de « l(i nUns gloire et bombance sotte de ce due de Valentinois.n Yoy. Robert de la Marck, dans le Panth. liltér. (Buchon), p. 218, et la relation de Sanuto, t. II, col. 320-1, (pii se rapproche beaucoup de celle de Brantôme.

１４９８年１２月２５日（火）

Anno a nativitate D. N. J. C. MCCCCLXXXXIX, die 25 mensis decembris, SS . D. N. circa horam XVI, vel quamprimum, venit ad cameram papagalli , ubi, receptis paramentis, dempta mitra, benedixit ensem et incensavit, more solito , ipsam me tenente , quousque D. Adrianus , clericus camere, superpellicio indueret, qui ipsum deinde ante crucem ad basilicam predictam portavit et reportavit. Finita missa, more solito , Papa antequam exiret cameram secretam , convocatis ad se cardinalibus , decrevit ensem cum pileo mittere Illmo. D. Ludovico XII, Francorum regi christianissimo . Venit deinde ad basilicam processionaliter et ratio consueta, sub thiara sive regno ; et licet predictus D. Adrianus , etiam protonotarius et secretarius apostolicus, habitum pronotoriatus deferret, tamen quia ensem deferre spectabat ad clericos camere , non autem ad protonotarios vel secretarios , nolui quod in habitu clericali camere protonotarii vel secretarii , ut conveniebat , ipsum ensem portaret, prout factum est . Primam aquam manibus Pape dedit orator Florentinorum ; secundam orator Venetorum ; tertiam primus illorum duorum oratorum regis et regine Hispanarum, qui ultimo venerunt ad Urbem ; quartam , Illmus . D. Alphonsus de Aragonia, dux Biseliarum, maritus D. Lucretie ; assistens fuit Rmus. D. cardinalis Ulixbonensis ; evangelium latinum dixit Rmus. D. cardinalis Senensis , epistolam latinam D. Bernardinus Gambara, subdiaconus apostolicus, evangelium grecum R. in Christo P. D. Joseph, episcopus Mutinensis, epistolam grecam D. Demetrius beneficiatus basilice s . Petri . In hac missa omnia observata sunt more consueto ; qua finita et benedictione per SS . D. N. data, Rmus. D. cardinalis Ulixbonensis assistens, publicavit plenarias indulgentias interessentibus per SS . D. N. concessas, latino sermone tantum , ut moris est ; cum SS. D. N. descenderet de altari et sederet in sede sua in qua portatus erat , exposui Sanctitati sue, in presentia D. Bernardini, socii et college mei, quod quondam Antonius Rebioli, socius meus in officio ceremoniarum consuevisset singulis diebus habere panes et ciambellettas ; et propterea in curia supplicavi cum eodem socio meo et pro nobis, Rmo. D. Senensi , S. Georgii et Ascanio cardinalibus , Sanctitati sue , ut dignaretur nobis gratiam facere et hujusmodi panes et ciambellettas singulis diebus nobis mandare. Respondit Sanctitas sua quod super hujusmodi consuetudine informaremus magistrum domus nostre ; et noluit gratiam hujusmodi nobis libere facere. Deo gratias.
　Descendit deinde in sede sua consueta, portatus ad navem Salvatoris , ubi vidit vultum Domini omnibus ostensum ; ferrum autem lancee non fuit ostensum. Ostenso vultu sacro sub porticu basilice predicte, dedit licentiam omnibus cardinalibus in palatio apostolico non residentibus , ascendit palatium ipsum, deposuit in camera papagalli vestes sacras, et fecit prandium et deinde cenam.

１４９９年１月１４日（月）

　Feria secunda, 14 dicti mensis Januarii, venit ad Urbem Magnificus D... orator Illmi. Federici regis Neapolitani ad serenissimum regem Romanorum; a suis duntaxat associatus in sero tarde intravit Urbem. Magnifici Domini oratores Sereniss. regis et reginae Hispaniarum, qui nuper de mense Decembris Romam venerunt, petierunt a SS. D. N. in sacri collegii RRmorum. DD. cardinalium praesentia audiri, asserentes id eis a rege et regina commissum, quod SS. D. N. ipsis continuo ac sepius negavit; consensit tandem eos audire, in sex cardinalium praesentia, et diem eis statuit Mercurii 16 dicti mensis Januarii, qua post prandium in camera papagalli eos audivit. Interfuerunt RRmi. DD. cardinales Ulixbonensis, Alexandrinus, Sancti Crucis, Capuanus, vicecancellarius et Borgia. Post longum sermonem oratorum, habita sunt inter eos verba valde clamorosa tam per Papam quam per oratores et injuriosa. Tandem oratores, asserentes eorum dicta debere ex commissione regis et regine coram notario et testibus protestari, petierunt notarium publicum intromitti; Papa respondit quod protestarentur in partibus suis, coram se non debere protestari. Dictum fuit inter alia dictos oratores petiisse quod Papa revocaret filium suum cardinalem Valentinum ex Francia et eum pristine dignitati, scilicet cardinalitie, restitueret (1).

１４９９年４月８日（）

　Die lune, 8 aprilis, circa horam xxi, venit ad Urbem magnificus D. Cesar de Guaschis de Alexandria, juris utriusque doctor, orator Illmi. D. Ludovici, ducis Mediolani ad SS. D. N. missus, per portam Viridarii ; receptus fuit et associatus prout oratores ad prestandam obedientiam venientes recipi et associari soient, et maie.

１４９９年４月１２日（）

　Feria sexta, 12 aprilis, fuit consistorium secretum in quo R. in Christo P. D. Jacobus de Dragatiis, sacri palatii causarum auditor, electus et promotus fuit ad ecclesiam Madrusiensem tunc pastoris solatio destitutam cum reservatione loci auditoratus, et omnium beneficiorum et offîciorum ; et die lune, 15 ejusdem, visitavit SS. D. N. et cardinales, associatus a coauditoribus suis et aliis prelatis, et illis gratias egit, more solito.

１４９９年４月１７日（）

　Feria quarta, 17 dicti mensis aprilis, fuit consistorium secretum in quo R. in Christo P. D. Ventura, tunc electus Civilatis Castelli, camere apostolice clericus, qui possessionem ecclesie sue dicte civitatis usque tunc non potuit adipisci, opponentibus sibi Vitellensibus Civitatis Castelli civibus ; absolutus fuit a vinculo quo ecclesie predicte tenebatur, et translatus ad ecclesiam Interamnensem, per cessionem nepotis Rmi. D. cardinalis Montis Regalis, pastoris solatio destitutam ; qui mansit sine ecclesia. Ad ecclesiam autem Civitatis Castelli promotus et electus fuit D. Julius Vitellius, qui infra duos aut très dies immediate sequentes invasit armata manu castrum Urbenetani diecesis et illud vi cepit in signum professionis sue.
　Eadem die, ante horam consistorii, recessit ab Urbe R. in Christo P. D. Johannes, episcopus Carthaginensis, orator regis et regine Hispaniarum, iturus ad ecclesiam suam, associatus a magnifico D. Garsia de Lasso, qui ad sinistram episcopi equitabat, et D. Henrico de Corduba et Philippo Pontio laicis oratoribus eorumdem regis et regine, qui, ante dictos episcopos et Garsiam equitabant, et magna multitudine nationis Hispane usque ad numerum lxx vel circa. Ducta fuit ante eum mula sellam habens altissimam ad instar sedis cameralis cum sua spalleria de veluto nigro, et fibulis aureis ornatam, sessum habentem commodissimum, adeoque ut illi insidens videretur sedere in sede camerali; quatempore opportune uti posset. Dominas conducat eum ad bene agendum.

１４９９年４月２０日（）

　Sabbato, 20 aprilis, SS. D. N. accepit litteras ex Francia, significantes Sanctitati sue matrimonium esse conclusum inter quondam cardinalem Valentinum et D. de Abretto, nomine filie sue, cum capitulis desuper confectis inter alla continentibus, ut dicebatur, quod Sanctitas sua deberet dare in dotem 200 m ducatorum, et matrimonium non deberet consummari, priusquam Sanctitas sua fratrem sponse cardinalem creaverit et publicaverit.

１４９９年４月２５日（）

　Feria quinta, 25 aprilis, festum s. Marci evangeliste, R. in Christo P. D. Petrus Paulus, episcopus s. Agathe, celebravit missam solemnem more solito. Accepit paramenta in sacristia et ibidem ea post missam deposuit ; dixit unam orationem tantum et prefationem de apostolis. Alia more solito. Interfuerunt prêter D. Beneventanum cardinalis s. Angeli, episcopus, s. Praxedis, Ursinus, s. Dionysii, Alexandrinus, s. Crucis, presbyteri ; Senensis, Georgius, Columna, Medices, s. Severini, Cesarinus, Farnesius et Borgia, diaconi ; s. Angeli, accepta pace ab assistente, dedit eam s. dementis, et ille presbyteris. Beneventanus accepit pacem ab assistente, non ab ultimo diacono, postquam stetit episcopus; et presbyteri cardinales steterunt in scamno, in cornu evangelii, caput tamen non fecerunt ab altari, sed a solio pontifîcali. Idem observarunt diaconi qui steterunt in aliis banchis, in cornu epistole, post quorum ultimum stetit Beneventanus. Orator Venetorum etiam interfuit et stetit in scamno simplici posito post scamnum diaconorum cardinalium, sine scabello. Incepta missa, incepit venire processio. Feci eis mandari eis ut non intrarent ecclesiam usque ad postcommunionem dictam. Nihilominus clericus s. Marie in Via Lata, in basilica s. Petri intravit et pertransivit ecclesiam ; non tamen fuerunt admissi ad altare. Facta communione per celebrantem, venerunt conservatores camere Urbis cum aliis offîcialibus Capitolii, qui circuiverunt altare majus, more solito. Male tamen fuerunt omnia et sine aliqua advertentia : debebatur enim deputari custos ad introitum, ad altare majus, qui neminem intromisissel, ad expectandam communionem celebrantis. Sed horum nihil factum est suo teinpore.

１４９９年４月２７日（）

　Sabbato, 27 aprilis, circa horam xxii, intravit Urbem Dominus... qui per portam beate Marie de Populo. Cum equis septem, associatus a familia R. D. episcopi..... (1), permansurus in Urbe, sub protectione Rmi. D. cardinalis s. Severini.

　 1. Les mss. donnent Flosmensis qui n'existe pas.

１４９９年４月２８日（）

　Dominica, 28 aprilis, festum s. Vitalis, ego ex commissioue sive rogatu Rmi. D. s. Vitalis, Gurcensis nuncupatus, celebravi missam solemnem, ministrantibus mihi diacono et octo ex cantoribus capelle SS. D. N. Pape, consuete cantantibus, Rome, in ecclesia s. Vitalis satis ornata, in Rmi. D. cardinalis s. Dionysii et Gurcensis presentia ; qui sederunt in duabus sedibus positis in extremitate tribune et cornu evangelii ; cardinalis s. Dionysii sedit versus medium tribune, et Gurcensis, in angulo tribune, sive extremitale. Interfuerunt etiam D. Philibertus Naturelli, orator regis Romani, episcopus Trecorensis et protonolarius, oratores regis Francie, qui omnes sederunt in scamno posito extra tribunam, per longum ecclesie, ad dextram cardinalis, tamen magis retro. Primus eoruni sedit D. Philibertus, secundus archidiaconus, deinde alii duo, in opposito cardinalium ; sub tribuna et usque extra fuerunt posita tria scamna super quibus sederunt protonotarii, Dricherer, Johannes Nilis et alii quamplures curiales. In cornu epistole, non longe ab altari, positum fuit aliud scamnum, in quo sedimus, ego cum ministris meis, tempore congruo faciès vertentes cardinalibus, prout etiam alii in eodem latere sedentes vertebant. Ego dixi confessionem cum ministris meis, imposui incensum, tam pro prima incensatione altaris quam pro secunda, et ad evangelium benedixi diacono et aquam pro calice. Si autem cardinalis Gurceiisis fuisset solus, fecisset hec omnia, prout in pontiticali. Post primam incensalionem altaris, fui ego solus incensatus, diacono bina vice mihi thuribulum ducente. Post evangelium nolui deosculari evangelium neque incensari, ob reverentiam cardinalium, et in fine misse benedixi de eorumdem cardinalium licentia : pronuntiavi indulgentias cc dierum per eos interessentibus coucessas; et, linita missa, rediimus ad domum.

１４９９年４月２９日（）

Feria secunda, 29 aprilis, fuit consistorium secretum, in quo SS. D. N. absolvit Rmum. D. cardinalem Gurcensem vinculo quo tenebatur ecclesie s. Vitalis de Urbe et commendavit sibi eam, et evexit ecclesie beate Marie Nove in ecclesiam et titulum presbyteralem, et dedit eam sibi in titulum cum dispensatione de retinendo, ut prius ecclesiam Gurcensem, et quecumque alia beneficia.
　Eadem die, circa horam xvi, in palatio solite residentie Rmi. D. cardinalis Neapolitani, obiit R. D. Johannes Malatesta, abbas s. Gaudentii extra muros Ariminenses, ordinis s. Benedicti, cujus corpus circa horam 24 ejusdem diei portatum fuit a fratribus Minerve in ecclesiam conventus eorumdem et ibidem positum. Interfuerunt fratres Araceli et s. Augustini, et clerus s. Laurentii in Damaso, sub cujus parochia domus predicti cardinalis a parte anteriori constituta est, a parte posteriori vero sub parochia s. Pantaleonis ; quibus date fuerunt candele, more solito, in exitu de illa domo. Interfuerunt etiam familie Rmi. D. cardinalis Recanatensis, s. Crucis et s. Severini. Defunctus, paratus [erat] omnibus paramentis pontificalibus violacei coloris et mitra alba ; precesserunt intorticia xxxx, portata per familiares Rmi. D. cardinalis Neapolitani ; funus sequebantur sex funesti, unus post alium, et illos prelati, bini et bini, omnes pedestres. In choro Minerve recusaverunt fratres Minerve ex debito portare funus, sed intuitu Rmi. D. cardinalis, protectoris eorum, in quo eos arguit, cum ad eos debite pertineat funus deferre.
　Venerunt nove his diebus illustrem Herculem, ducem Ferrarie, tanquam arbitrum per dominium Venetorum et Florentinorum communi consensu electum ; probatum fuisse et laudatum quod Pisani essent liberi, ita tamen quod unum ex Florentinis singulis annis postularent in civilibus et alium in criminahbus, judices; et si quid redituum quod non pro necessitate Pisarum exbursaretur superesset, Florentinis assignaretur. Portus Ligurie similiter liber esset ; arces tamen et castella in potestate Florentinorum remanerent, et Florentini essent tanquam protectores illius portus, et venetis in certis annis 280 millia ducatorum persolverent. Veneti autem laudum hujusmodi non acceptarunt et permiserunt ducem predictum Venetiis recedere quousque laudum revocaretur ; quod et, licet invitus dicitur revocasse, et nisi novem obsides patritii Veneti Ferrarie fuissent, dubitabatur de arbitrio actum fuisse; quibus autem conditionibus ex articulis laudaverit, similiter nescitur. Interim dum hec agerentur, Magnificus D. Franciscus de s. Severino venit Pisas, nomine Januensium, quibus Pisani se dederunt : quod fîngens dux Mediolani egre ferre, omnia bona sua camere confiscavit (1).

　 1. Sur la guerre de Pise et la médiation du duc de Ferrare, acceptée d'un commun accord par les républiques de Venise et de Florence, voy. Guicciardini qui est entré dans les plus grands détails, liv. IV, ch. xxiv et suiv., Romanin, Storia docitm. di Venezia, t. V, ch. m; et Sanuto, t. II, col. 584, où se trouve la « copia di la sententia fè il ducha da Ferrara zercha la cità di Visa, in questa terra », à la date du 6 avril 1499.

　Feria sexta, 3 mensis maii, festum s. Crucis, R. in Christo Pater D. Petrus (2), episcopus Feretranus, celebravit missam publicam in ecclesia s. Crucis in Hierusalem, RRmis. DD. cardinalibus Beneventano, Ursino et s. Crucis presentibus et cantoribus capelle SS. D. N. pape; et de cantibus observate sunt ceremonie consuete, D. Bernardino Gutteri socio meo ministrante.

　 2. Sic dans tous les mss., à tort. En 1499, l'evêque de Montefeltre était Lucas Mellini.

Eadem die, fraterculus, decimum etatis sue annum agens, nomine...., ordinis s. Dominici habitum deferens, sermonem fecit coram SS. D. N. papa de passione Christi optime compositum, quem cum tanta facundia, animo et gestibus recitavit, ac si esset perfecte etatis, et scientie ad hoc aptissimus; in aula pontifîcum id factum est. SS. D. N. sedit in sede eminenti, juxta murum in loco solito posita in habitu quotidiano; et ad ejus sinistram, inter eum et capellam portalilem ibi positam, septem cardinales aderant, \idelicet s. Praxedis, Alexandrinus, Gurcensis, Agrigentinus, Capuanus, s. Severini et Borgia; ad ejus dexteram oratores regum et principum. Ante eum et versus dextram, ad spatium duarum cannarum vel circa, in modum triangularem, sederunt prelati et officiâtes circiter quadraginta; ab alia parte, ad sinistram Pape, juxta capellam predictam, stabat in loco eminenli fraterculus predictus sermonem pronuncians, ante cujus inceptionem SS. D. N. mandavit portas aperiri omnibus, et intraverunt omnes quotquot voluerunt persone, circiter 300, qui steterunt, post prelalos, ante Pontificem in triangulis sedentem. Sermo hujusmodi duravit ab hora xxi usque ad circiter xxm, sine titubatione et nota, sed cum omnium admiratioiie, laude et gralia pronuiitiatus. Magna fuit et siiigularis pueri dexteritas, facundia et memoria, et non ininor animus cum voce aptissima. Idem nuper fecerat alium sermonem in camera paramenti coram eodem SS. D. nostro, alium coram Rmo. cardinali Neapolitano, alium in ecclesia s. Laurentii in Damaso, alium in ecclesia Minerve et alios alibi. Habuit secum quatuor religiosos dicti ordinis sui, qui eum sequebantur, cum equitaret per Urbem; puer preibat in mula solus, et alii sequebantur in aliis mulis, bini et bini. Seniorem existimavi esse pueri genitorem.

１４９９年５月５日（）

　Dominica, 5 mensis maii, SS. D. N. hora vesperarum equitavil ad ecclesiam s. Marie Majoris, paratus more solito, cum capuccino albo et stola pretiosa. Cardinales equitarunt ante eum post crucem; ducli fuerunt unus tantum equus albus et mula in locis suis; precessit et etiam archiepiscopus Tranensis, nepos Pape; inter pedites circiter MDeorum, gubernatorin equo nigro sedens, sine cooperta, gabanum deferens de serico nigro super rochetum sive capellum pontificale. Interfuerunt cardinales xn, videlicet : s. Praxedis, Ursinus, s. Dionysii, Alexandrinus, s. Crucis, Gurcensis, Agrigentinus, Grimanus, Cesarinus, Farnesius, Januensis et Borgia. Papam secuti sunt cubicularii secreti, acolyti et prelati, et post eos magna copia gentium armorum, quorum conductor et capitaneus fuit Johannes Cervillon, Catalanus. Eundo equitavimus per campum Flore, plateam Judeorum, s. Mariam de Consolatione, s. Adrianum, redeundoper s. Marcum, s. Mariam in Via lata, Minervam, s. Eustachium, s. Jacobum hospitalis Hispanorum, ubi Papa vidit structuram novi studii et mandavit in pluribus locis stratas ampliari ; inde per Turrim sanguineam ad pontem s. Angeli in via recta ad palatium.
　Superioribus diebus, Rome, nuntiatum fuit crudele bellum in regno Neapolitano in valle Diane ditionis Salernitane, de mense aprilis proxime preteriti, inter milvos et corvos in aère, quorum ex utraque parte circiter xv"" convenerant; mortuorum ex utraque parte septem carrectas oneratas esse, que usque Neapolim couducte fuerunt; mortuorum hujusmodi fuisse ex milvis, ex quo existimatum corvos vicisse.

１４９９年５月８日（）

　Feria quarta, 8 mensis maii, vigilia Ascensionis D. N. Jesu Christi, fuerunt vespere solemnes in capella majori palatii.
　Die jovis sequente, fuit missa solemuis iii basilica s. Petri, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Grimaims, Papa etiam presente; sermonem fecit D. Bernardinus de Piperno, capellanus Rmi. D. cardinalis s. Crucis. Finita missa, fuit oslensum sudariuni Domini, quo, in ejus navi, par SS. D. N. viso, Sanctitas sua ascendit ad locum publiee benedictionis, ubi populo benedixit solemniter, more solito.
　Heri vespere, ad vesperas, de capella [minore] ad capellam [majorem], Papa precedente, de mandato Sanctitatis sue dedi locum Rmo. D. Silveslro, episcopo Vigorniensi inter alios oratores et prelatos, quem R. P. D. Robertus, episcopus Trecorensis orator ducisse Britannie, regine Francie supra se recepit et ei cessit, licet uterque eorum per me de eorum loco fuisset certioratus. SS. D. N., hoc videns, admiratus est de Trecorensi et doluit de errore suo, et, post vesperas me rogavit ut ei faverem pro habendo loco suo; quod et feci in mane sequenti, ubi in capella ei cessit episcopus Vigorniensis, ut debuit; et deinceps obtinuit priorem locum idem episcopus Trecorensis, ut orator regine, cujus persona a ducissa separari non potest, et a digniore facienda est denominatio.

１４９９年５月１５日（）

　Feria quarta, 15 maii, fuit consistorium secretum, in quo fuit provisum ecclesie Andegavensi, tunc certomodo pastoris solatio destitute, de persona R. P. D. [Francisci de Rohan], sedis apostolice protonotarii, filii marescalci regine Francie, et in eodem consistorio expedite bulle, que antea scripte erant, ut possent ante vigesimam quintam diem ejusdem mensis Andegavensibus presentari, quod eumdem diem singulis canonicis pretixerant.

１４９９年５月２２日（水）

　Feria quinta, 22 maii, R. in Christo P. D. Robertus, episcopus Trecorensis, celebravit vesperas solemnes in ecclesia, s. Yvonis, hospitalis Britannie ; de eodem sancto festuin fuit dominica Pentecostes, 19 hujus, et in crastinam diem translatum; dixit unam orationem tantum, Interfuerunt RRmi. DD. cardinales Gurcensis, Capuanus et de Borgia.

１４９９年５月２３日（木）

　Die sequente, idem episcopus celebravit missam solemuem in eadem ecclesia, cum decano et subdiacono, et cantoribus capelle nostre ; qui cantores etiam heri vesperas ibidem cantaverunt. interfuerunt huic misse RRmi. DD. cardinales s. Dionysii, s. Crucis, Gurcensis, Capuanus et Borgia; et fuerunt caput tam heri in vesperis quam hodie in missa, in medio tribuni; descendentes alii ad sinistram pariter suo ordine sedebant. Celebrans sedebat in faldistorio, in posteriori cornu epistole, facie cardinalibus versa. Missa finita et benedictione per celebrantem data, quilibet cardinalium predictorum dedit interessentibus indulgentiam, quam publicavit celebrans more solilo.
　Eadem die venit cursor ex Francia, qui nuntiavit SS. D. nostro filium suum, olim cardinalem Valentinum, contraxisse matrimonium cum Magnifica domina [d'Albret], a die [12] presentis mensis et illud dominica ejusdem mensis consummasse et fecisse octo vices successive (1).

　 1. Il avait eu pourtant une nuit de noces fort troublee, au dire du seigneur de Fleurange : « ... Et pour vous conter des noces dudict duc de Valentinois, il demanda des pilules à l'apothicaire pour festoyer sa dame, là où eust de gros abus, car au lieu de luy donner ce qu'il demandoit, luy donna des pilules laxatives, tellement que toute la nuict il ne cessa d'aller au retraict, comme en firent les dames le rapport au matin. » Memoires de Robert de la Mark, seigneur de Fleurange. (Panth. litt., ch. IV, p. 218.) Voy. de Maulde, chap. IX, p. 361-6 ; et les Ordonnances des Rois de France, t. XXI, p. 210, 213, 227.

Venit alius nuncians quod in die Pentecostes, xix hujus mensis, rex Francie assumpsit dictum ducem in confratrem confraternitatis s. Michaelis, que est regia et magni honoris. Fuerunt propter ea et ex mandato et commissione SS. D. N. pape multi ignes per Urbem, videlicet ante domos RRmorum. DD. cardinalium Ursini, s. Dionysii, filie Pape, et multorum Hispanorum in sero diei jovis, xxiii mensis maii, in signum gaudii, sed in magnum dedecus et verecundiam SS. D. N. et hujus s. sedis.
　Eadem die, circa horam xxi, intravit Urbem per portam Viridari Spectabilis D. Paulus Capello, doctor et miles, orator dominii Venetorum ad SS. D. N. missus, ad annum in Urbe permansurus, more eorum solito; qui receptus fuit et associatus a familiis SS. D. N. et RRmorum. DD. cardinalium, prout oratores pro obedientia prestanda venientes recipi consueverunt, et male.

１４９９年１２月２５日（水）

　Anno a nativitate Domini MD feliciter inchoante, die mercurii, 25 mensis decembris, festo nativitatis ejusdem Domini, SS. D. noster paratus in camera papagalli, non benedixit ensem cjuia abbas sacrista non habebat librum paratum neque aquam benedictam ; sed, D. Ventura Benassai clerico camere iilum ante crucem more solito portante, Papa venit processionaliter ad basilicam s. Petri quam per mediam portam solitam intravit. Antequam exiret cameram predictam, vocavit ad se conservatores camere predicte Urbis et eis dixit quod, propter contentionem quam cum omnibus principum oratoribus haberent super precedentia, ante eum incederent post cardinales; quod nimis absurdum fuit. Bene tamen hujusmodi conservatores non habuerunt quia socius meus fecit eos portare baldachinum supra Papam, qui regnum seu tiaram portavit. Pervento ad altare majus basilice predicte, dedi ensem cum capello uni ex servitoribus armorum, qui illum in cornu posteriore epistole juxta columnam per totam missam manu tenuit, cum non posset alias ibidem firmiter locari. Finita missa, reaccepit eiim D. Ventura predictus et ad cameram Pape reportavit, quia non fiiit alicui datus. Primam aquam manibus Pape dedit novus orator regis Hispaniarum ; secundam Magnificus D. Humbertus de Bastarnay, miles, baro de Bouchage in Delphinatu; tertiam Illmus. D. Ludovicus de Borbonio, comes de Vendomo ; quartam don Alphonsus de Aragonia, dux Biselliarum. Rmus. D. cardinalis Neapolitanus fuit assistens ; Rmus. D. Senensis dixit evangelium latinum ; D. Vasinus Gambara, epistolam latinam; R. P. D. Alexius Gallipolitanus, evangelium grecum et D. Demetrius beneficiatus basilice s. Petri, epistolam grecam. Papa, postquam venit ad aUare predictum, mandavit ostendi popido Veronicam, ut ecclesiam exiret, quia magna pressura erat in ea. Ostensa est antequam missa inciperetur; et, finita missa iterum est Pape ostensa, ter, ut fieri solet, et ante eam lancea Christi bis. Rmus cardinalis Senensis publicavit plenarias indulgentias per Papam concessas more solito apud altare predictum omnibus iUic existentibus, licet, me supplicante, Pape indulgentiam hujusmodi tam ibi quam in Urbe existentibus concesserit ; sed noluit concedere jubileum, nescio causam, cum idem videatur esse jubileum et indulgentia plenaria. Visa Veronica, Papa noluit exire per portam auream, sed per mediam solitam exivit, et licenciatis sub porticu cardinalibus, rediit ad palatium.

１４９９年１２月２６日（木）

　Feria quinta, 26 decembris, festo s. Stephani protomartyris, Rmus. D. cardinalis s. Praxedis celebravit missam publicam in capella majore palath, Papa presente. Sermonemfecit quidam frater ordinis predicatorum, socius generahs ejusdem ordinis. Pinitamissa, dixiSS. D. nostro cubicularios et scutiferos preter bonum ordinem incedere ; inter Sanctitatem et cardinales neminem debere esse medium ; ubi predicti cubicularu et scutiferi ac muhi alii irent cum magna confusione, custodes ahquos corporis et persone sue posse ire hinc et abhinc juxta sedem suam ; scutiferos et cubicularios precedere debere acolytos clericos, camere auditores ; et ceteros ante crucem Sanctitatem immediate sequi debere ; aliquod dictum Sanctitas sua commisit D. Bernardino socio meo, quod diceret cubiculariis et scutiferis predictis quod deinceps incederent in loco suo ante crucem ; aha omnia acta sunt more solito.

１５００年２月２６日（水）

　Feria quarta , 26 dicti mensis februarii , intimatum fuit de mandato SS . D. nostri omnibus cardinalibus quod dicta die , hora nona decima , mitterent familias suas extra portam b . Marie de Populo obviam Illustrissimo duci Valentino venienti et omnibus oratoribus , conservatoribus et officialibus Urbis et romane curie abbreviatoribus , scriptoribus , etc. , quod personaliter irent obviam eidem . Die veneris proxime preterita , 21 hujus , cardinalis Ursinus ivit obviam duci predicto usque ad civitatem Castellanam , et die sabbati 22 , cardinalis de Farnesio ivit obviam eidem usque ad eumdem locum hoc mane , Rmus . Capuanus et cum eo socius meus venerunt obviam predicto duci extra pontem Milvium ad tria vel quatuor milliaria . Omnes oratores equitaverunt etiam extra eumdem pontem usque ad prata , ibidem ducem expectantes . Pulsata hora decima nona , Rmus . cardinalis s . Praxedis recessit de palatio et equitavit ante domum cardinalis Ursini, qui ibidem in mula expectavit eum in via ; equitaverunt simul ad ecclesiam beate Marie de Populo , ubi expectaverunt ducem qui intravit portam inter vigesimam secundam et vigesimam tertiam horam , receptus ab omnibus oratoribus , familiis el officialibus cardinalis predicti . Intelligentes ducem appropinquare porte , ascenderunt mulas et expectaverunt eum ante portam in loco consueto , ubi detectis capitibus receperunt ducem , detecto capite , eis gratias agentem ; qui equitavit medius inter dictos cardinales usque ad palatium , via recta , usque ad ecclesiam beate Marie , in Via Lata , Minervam , domum de Maximis . Campum Flore , inde recta via ad palatium . Precesserunt centum salme ducis ordinatim , nigris coopertis novis cooperte , et alie circiter quinquaginta sine ordine . Ego non potui ordinare familias , quia erant pedites ducis circiter mille , quini et quini incedentes suo ordine , Suicenses et Guascones , sub quinque vexillis armorum ducis , qui non curaverunt ordinem nostrum . Venerunt etiam obviam duci pedites Pape , lanzichinechi , cum vexillo s . Andree ; et alio voluerunt Suicenses quod lanzichenechi deponerent hujusmodi sua vexilla , quod illi facere omnino recusaverunt , ex quo orta est inter eos magna contentio quam dux sedavit de facili . Precesserunt Suicenses et Guascones cum suis vexillis ; quos secuti sunt lanzichenechi cum suis , deinde nobiles ducis circiter quinquaginta . Dux habuit circa se centum stafferios , singuli singulos roncones novos deferentes ; et diploides de velluto nigro et caligas panni nigri . Dux etiam erat indutus veste velluti nigri usque ad genua , collanam habens satis simplicem . Habuit multos tibicines cum armis suis et duos heraldos suos , et unum regis Francie , qui volebat omnino ire post servientes armorum : conquestus fuit duci qui mandavit ei quod iret ante eos , quod fecit male libenter . Tibicines et alii sonatores non sonaverunt , duce hoc mandante . Post eos equitaverunt dux Biselliarum , a dextris , et princeps Squillaci , filius Pape , a sinistris ; quos secutus est dux medius inter cardinales predictos ; post eos archiepiscopus Ragusinus a dextris et episcopus Trecorensis , orator regis Francie a sinistris ; episcopus Zamorensis a dextris et orator regis Hispaniarum a sinistris ; successive alii codem ordine ; duo oratores regis Navarre contenderunt cum oratoribus regis Neapolitani et regis Anglie qui se illis animose opposuerunt . Victi tamen illi duo regis Navarre cesserunt et recesserunt . Interfuerunt etiam oratores Veneti , Florentini , Sabaudienses et alii . Secuti fuerunt gentes in tanto tumultu quod prelati non potuerunt habere loca sua ; propterea major pars eorum recessit . In comitiva ducis erat archiepiscopus Arelatensis et quidam alius episcopus . Volebat socius meus quod darem locum archiepiscopo Arelatensi inter prelatos palatii supra oratores , quod non conveniebat : propterea id facere nolui et equitavi ad locum meum ante ducem , onus socio dimittens , qui tandem ordinavit nescio quid ; nec curavi intelligere quem locum archiepiscopo predicto dederit . Debebat autem esse primus inter alios prelatos , post palatinos , et bene . Papa stetit super lodiam in camera super portam palatii , et cum eo cardinales Montis Regalis , Alexandrinus , Capuanus , Cesarinus et Farnesius . Postquam dux venit ad cameram paramenti , Papa accessit ad cameram Papagalli ; apportari fecit quinque cussinos de broccato auri , unum poni ad sedem eminentem in quo sedit , unum sub pedibus suis et tria alia in terram per ordinem in transversum ante scabellum pedum suorum ; Montis Regalis , Alexandrinus et Capuanus steterunt a dextris ejus ; Cesarinus et Farnesius a sinistris . Apertum est ostium papagalli et intraverunt omnes nobiles duces et post eos , inter cardinales , dux qui genuflexus ante Pontificem fecit brevem orationem ad ipsum in vulgari hispanico , agens Pape gratias quod sibi absenti dignatus est facere tantam , nescio quam . Papa respondit ei in eodem vulgari , ideo non intellexi ; tum dux osculatus est pedes ambos Pape , manum dexteram et receptus est a Papa ad osculum oris ; et , post ducem , nobiles qui volebant osculati sunt pedes ( 1 ) .

　　 1. « Il papa non dava audientia per l'alegreza di la venuta dil fiol , et lacrymavit et risit a uno trato . » Sanuto , t . III , col . 141. ( D'après la relation de Capello , Relaz . degli ambasciatori veneti , 2a série , t . III )

Castrum s . Angeli fuit ornatissimum super turrim inferiorem rotundam ; versus pontem s . Angeli erecta erant duo vexilla , in plano superiore , tibicines quatuor vel quinque ; vexilla omnia cum armis Pape ; et super muros , intra menia , super pontem , stabant tres homines a capite ad pedes armati , alibardas in manibus tenentes ; super muro turris rotunde erant numero viginti quinque , et totidem super muro ubi sonant tibicines . Super turrim autem principalem et per murum`superiorem castri , versus pontem et versus palatium , inter singula menia , fuerunt singuli viri ut supra armati , cum armis in manibus . Emissi ducenti vel ultra sclopeti magnum sonum facientes ordinatissime , primo de turri sita in horto castri , deinde de turri rotunda sita versus pontem , de qua ex furore soni ceciderunt porte fenestrarum et gelosie , successive de turri angulari versus Sanctum Spiritum ; tandem de eadem turri per planum muri versus palatium siti usque ad turrim posteriorem que prata respicit ; ultimo sepius de castro . Non vidi unquam tantum ornatum et triumphum ex hoc castro .

１５００年２月２７日（木）

　Feria quinta carnisprivii , 27 februarii , fuit habitum festum in Agone , pulchre , more suo solito ornatum cum undecim carrucis triumphalibus et victoria Julii Cesaris qui sedit in ultimo carro . Omnes hujusmodi carri ducti fuerunt ad palatium , ex quo redierunt omnes , dempto ultimo Julii Cesaris qui mansit ibi post omnes carrucas . Dux equitavit de palatio ad Agonem in quo servate sunt festivitates ( 1 )

　　 1. Telle est la leçon des mss . 5161 , 5162. Les autres mss . donnent : fatuitates .

Romanorum , more solito .

１５００年２月２８日（金）

　Veneris carnisprivii , 28 februarii , cucurrerunt Judei a clavica vicecancellarii ad plateam s . Petri pro pallio suo solito , et eadem die pueri incipientes in burgo usque ad dictam capellam pro suo pallio .

１５００年２月２９日（土）

　Sabbato , tauri ducti ad Capitolium , et dominica , festum in Testaccio ( 2 )

　　 2. Les mss . donnent indifféremment la forme latine Testaceo ou le nom italien Testaccio .

ubi evaserunt duo tauri ex ligatis sine ulla lesione , et natarunt ultra Tiberim ad littus Portuense . Cucurrerunt barbari equi , eque primum et tertium ; pallia non fuerunt data ex causa ..

１５００年３月２日（月）

　Die lune , 2 martii , senes cucurrerunt pro pallio suo ad plateam s . Petri et post eos eque .

１５００年３月２９日（日）

　Dominica igitur Letare, quarta quadragesime , 29 dicti mensis martii , mane, hora consueta, congregatis RRmis. DD. cardinalibus in camera papagalli , SS . D. noster fecit vocari ad se , ad parvam cameram audientie , et de eorum consilio decrevit dare rosam predictam illustrissimo D. Cesari Borgie de Francia, duci Valentino filio suo charissimo , et eumdem Cesarem creare in capitaneum generalem et confalonerium s . Romane ecclesie . Exivit inde Sanctitas sua cum cardinalibus ad cameram, benedixit rosam more solito et processit ad basilicam s . Petri , in sede portatus, rosam manu sinistra deferens ; et precessit immediate ante eum in veste broccati ritii usque ad genua se extendente unus scutifer Pape, incessit ante cubicularios et portavit vestem novam sive mantum et birettum , insignia confaloneriatus. Quod birretum erat de cremesino , altum palmorum duorum, hermelinis suffultum ; infra ejus medium habuit fettucciam broccati aurei cum quatuor bottonis grossis , de perlis in quantitate nucis communis ; in quatuor ejus partibus et inferius [ habuit] pellitiam de hermelinis latitudinis quinque digitorum vel circa et duos pendentes longos a lateribus , hic et inde ; in summitate habuit columbam de perlis compositam, latitudinis quatuor digitorum et ultra, cum radiis ex perlis descendentibus usque ad plicam. Postquam Papa fuit in sede , Rmus . D. cardinalis Beneventanus celebraturus pervenit ad basilicam predictam, accepit sandalia et sacras vestes , more solito . Perventus ante altare majus Pontifex, detracta sibi mitra , oravit in faldistorio ; deinde fecit confessionem cum celebrante , more solito .
　Interim dux ascendit ad solium Pape et locavit se ad partem illius dexteram, et cantores non dixerunt introitum ; facta confessione, Papa ascendit solium ad sedem, ubi recepit omnes cardinales ad reverentiam consuetam . Celebrans , dicto in altari Oremus te, Domine, etc. , et altari ac evangelio osculatis , desendit ad faldistorium ubi sedit usque ad inceptum introitum per cantores ; facta per cardinales Pape reverentia, dux venit ante Pontificem in veste sua brevi predicta, et genuflexit in supremo gradu coram pontifice, ad quem etiam accessit Rmus. cardinalis s . Clementis , prior procurator cardinalium assistens Pape qui, detracta mitra, surrexit et dixit : «< Adjutorium nostrum in nomine Domini qui fecit. celum et terram . Dominus vobiscum, et cum spiritu tuo . Oremus Deus qui in nomine tuo congregatis famulis tuis remedium esse dixisti, corona valente, da gratiam, huic famulo tuo , Cesari confalonerio nostro , quam Abraham in holocausto , Moyses in exercitu , Elias in heremo, Samuel crinitus meruit in templo ; concede, Domine, concordiam quam inspiravisti patriarchis , predicavisti populis , tradidisti apostolis , mandavisti victoribus . Benedic, Domine, quesumus, hunc confalonerium nostrum, quem ad salutem populi nobis a te credimus esse concessum ; fac eum esse annis multiplicem, vigenti atque salubri corporis robore usque ad senectutem optatam , atque demum ad finem pervenire felicem . Sit nobis fiducia eam obtinere gratiam pro populo quam Aaron in tabernaculo, Eliseus in fluvio , Ezechias in lectulo , Zacharias vetulus impetravit in templo. Sit illi regendi virtus atque auctoritas qualem Josue suscepit in castris, Gedeon suscepit in preliis , Petrus accepit in clave, Paulus est usus in dogmate ; et ita pastorum cura proficiat in ovile, sicut Isaac profecit in fruge et Jacob est dilatatus in grege ; quod ipse prestare dignetur, qui cum Patre et Spiritu Sancto vivit et regnat in secula seculorum. »
　His dictis, sedit Pontifex, accepta mitra , et ego accepi mantum de manibus illius scutiferi et dedi eum Rmo. D. cardinali s . Clementis assistenti, et exuit ducem veste sua quam accepi ; et per meum misi eam in domum meam celeriter, antequam poneretur in questionem . Erat enim pretii quadringentorum ducatorum vel circa. Papa, accepto de manibus Rmi . D. cardinalis s . Clementis manto, imposuit eum duci ; ita ut apertura ejus esset super humerum dexterum ducis, dicens : « Induat te Dominus vestimento salutis et indumento letitie circumdet te , in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti . Amen. »
　Post hec, idem prior cardinalium, accepto de manibus meis birreto de cremesino supradicto, dedit illud Pape qui imposuit eum capiti ducis, dicens : « Accipe insigne confaloneriatus preeminentie, quod per nos capiti tuo imponitur, in nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti ; et intelligas te amodo ad defensionem fidei et sacrosancte ecclesie fore debitorem, quod ut opere perficere valeas, ille tibi concedere dignetur qui est benedictus in secula seculorum. »
　Quibus dictis, surrexit Papa, deposita mitra, et super ducem adhuc genuflexum dixit orationem sequentem : « Deus, pater eterne glorie , sit adjutor tuus et protector ; omnipotens benedicat tibi , preces tuas in cunctis exaudiat et vitam tuam longitudine dierum adimpleat, inimicos tuos confusione induat, et super te sanctificatio Christi floreat ; et qui tibi in terris confaloneriatum contulit, ipse tibi in celis conferat eternam gloriam, qui vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti Deus, per omnia secula seculorum. »
　Sedit Papa et, accepta mitra, propter preeminentiam confaloneriatus, mandavit dari locum predicto confalonerio in banco cardinalium post cardinalem ultimum. Dux osculatus est pedem Pape in biretto confaloneriatus, quod non deposuit . Surrexit , et in eodem birreto locavi eum post ultimum diaconum cardinalem qui tunc erat Rmus. de Farnesio et stabat ultimus in banco episcoporum et presbyterorum cardinalium, quia erat solus diaconus preter duos assistentes, prout Papa mandaverat .
　Quo facto, cantores inceperunt introitum misse , et Papa imposuit incensum ; celebrans ascendit ad altare, incensavit illud , et continuata est missa more solito , et non fuit sermo de mandato Pape . Parata etiam fuerunt ante missam duo vexilla sive stendarda, unum Pape, aliud Ecclesie, et due haste longe quibus post benedictionem erant imponenda ; duo totaliter armati qui ipsa deberent deferre ante ducem; baculus albus grossus, longitudinis quatuor palmorum vel circa.
　Finita missa, et datis per Papam benedictione et indulgentiis, et illis per celebrantem publicatis , celebrans rediit ad faldistorium, deposuit sacras vestes et accessit ad alios cardinales . Rmus. D. cardinalis s . Clementis rediit ad Pontificem, coram quo duo clerici camere apportaverunt vexillum Ecclesie et aliud Pape plicala super brachiis . Unus acolytus portavit thuribulum cum navicula incensi, alter vas aque benedicte cum aspersorio, et duo prelati assistentes librum et candelam. Papa surrexit ; deposita sibi mitra, benedixit vexilla, dicens : « Adjutorium nostrum in nomine Domini, qui fecit celum et terram. Dominus vobiscum ; et cum spiritu tuo . Oremus : Omnipotens sempiterne Deus, qui es cunctorum benedictio et triumphantium fortitudo , respice propitius ad preces humilitatis nostre, et hec vexilla que bellico usui preparata sunt, per celestem benedictionem sanctificata, contra adversarios et rebelles nationes sint valida ac tuo munimine circumsepta, sintque inimicis populi christiani terribilia et intercedentibus sanctis tuis solidamentum et victorie certa fiducia, quia tu es Deus qui bella conteris et in te sperantibus celestis presidii prestas auxilium per Christum Dominum nostrum. »
　Papa, ministrante presbytero cardinali predicto naviculam , imposuit incensum in thuribulum, aspersit vexilla et incensavit ea; sedit et accepit mitram ; dux venit ante Pontificem, coram quo genuflexit, detecto capite , et prestitit fidelitatis juramentum sub his verbis : « Ego, Cesar Borgia de Francia, dux Valentinensis , confalonerius , vexillifer seu capitaneus generalis s . R. E. , ab hac hora in antea fidelis et obediens ero beato Petro , s . R. E. et vobis , sanctissimo Domino meo, D. Alexandro Pape VI, vestrisque successoribus canonice intrantibus. Non ero in consilio aut consensu vel facto ut vitam perdatis aut membrum, seu capiamini mala captione, aut in vestros successores predictos violenter manus quomodolibet ingerantur, vel injurie alique inferantur, quovis quesito colore ; consilium vero quod mihi credituri estis vel successores predicti credituri sunt, per se aut nuntios suos seu litteras, ad vestrum seu successorum eorundem damnum, me sciente, nemini pandam. Papatum Romanum et regalia s . Petri vobis et ejusdem successoribus adjutor ero ad retinendum et defendendum contra omnem hominem; legatum apostolice sedis in eundo et redeundo honorifice tractabo ac in suis necessitatibus adjuvabo ; jura, honores, privilegia et auctoritatem Romane ecclesie , vestra et successorum vestrorum conservare , defendere, augere et promovere curabo, nec vero in consilio , vel facto , seu tractatu , in quibus contra vos vel eosdem successores aut tandem Romanam ecclesiam aliqua sinistra vel prejudicialia personarum, juris, honoris, status et potestatis virorum vel successorum predictorum machinentur et si talia a quibuscumque tractari vel procurari novero, impediam hoc pro posse, et quanto citius potero, vobis significabo aut successoribus predictis , vel aliter per quem possit ad vestram vel successorum corumdem notitiam perveniri ; sic me Deus adjuvet, et hec sancta Dei evangelia. » Et ambabus manibus super libro evangeliorum in figuram crucifixi positis, et illis tactis, juravit ut supra .
　Interim vexillis fuerunt infixe eorum lancee sive stange aut haste, et, prestito juramento, apportata Pontifici erecta ; qui tradidit primo vexillum Ecclesie, deinde suum duci manu dextera illa successive recipienti, dicens semel tantum : « Accipe vexilla celesti benedictione sanctificata , sintque inimicis populi christiani terribilia , et det tibi Dominus gratiam, et ad ipsius nomen et honorem, cum illis , hostium cuneos potenter penetres incolumis et securus. Amen. »
　Et dedit Papa eidem duci in manu dextera baculum illum album, nihil dicens et male, quia debuit dicere : « Accipe baculum potestatis etc. , prout in ordinario, quod ego consignavi uni servitori ducis ad hoc ordinato.
　His dictis, vexilla fuerunt per me data ad manus illorum duorum armatorum deputatorum ad portandum ea, qui erant toti armati, solo capite dempto.
　Unus clericorum camere apportavit de altari rosam quam SS. D. noster recepit de manu predicti cardinalis s . Clementis et tradidit eam duci, coram se adhuc genuflexo , dicens : Accipe rosam de manibus nostris , qui , licet immeriti , locum Dei in terris tenemus, per quam designatur gaudium utriusque Hierusalem triumphantis scilicet et militantis Ecclesie , et omnibus christianis fidelibus manifestatur flos ipse speciosissimus qui est gaudium et corona sanctorum omnium. Suscipe hanc, dilectissime fili , qui es secundum seculum nobilis, potens et multa virlute preditus, ut amplius omni virtute in Christo Domino nobiliteris, tanquam rosa plantata super rivos aquarum multarum , quam gratiam ex sua uberanti clemeucia tibi concedere dignetur, qui est trinus et unus in secula seculorum. Amen. »

１５００年８月１８日（火）

　Feria tertia, 18 dicti mensis augusti, Illmus. D. Alphonsus de Aragonia, dux Biselliarum et princeps Salernitanus, qui in sero diei xv mensis julii proxime preteriti graviter fuit vulneratus ac deinde ad turrim Novam supra cantinam communem Pape in horto majori palatii apud s. Petrum portatus et diligenter custoditus, cum non vellet ex hujusmodi vulneribus sibi datis mori, in lecto suo fuit strangulatus circa horam nonam decimam, et in sero, circa primam horam noctis, portatum fuit cadaver ad basilicam s. Petri et ibidem in capella b. Marie de Febribus depositum. R. D. Franciscus Borgia, archiepiscopus Cusentinus, thesaurarius Pape, cum sua familia associavit cadaver predictum. Capti fuerunt et ad castrum s. Angeli transportati medici dicti defuncti et quidam gibbosus qui ejus curam habere consueverat, et contra eos inquisitio facta; liberati postea fuerunt(l),

　　 1. Telle est la lecon de tous les mss., sauf le 151 qui donne : « ... liberati fuerunt non parum post. »

cum essent immunes; quod mandantibus capi erat optime notum(2).

　　 2. « ... el ducha di Bexaie, marito di madona Lugrecia, qual era marito, et ozi e morto, perche tratava di occider il ducha, quando andava nel zardim, con una balestra ; et il ducha Tha fato far per alcuni arzieri et allo fato taiar a pezi, fmo il la sua camera. E il ducha dice, esso morto suo cognato, dice havia scrito a' colonesi veniseno con zente, col qual havia praticha in castello, e taieriano li Orssini a pezi. » Sanuto, t. III, col. 671. Capello, qui avait envoye ces details a la Seigneurie, en vit bientot la faussete, car il ne les reproduit pas dans sa relation. Voy. plus haut, pag. 68, note 1.

Eadem die et hora vel quasi, D. Lucas de Dulcibus, camerarius Rmi. D. cardinalis s. Clementis, magister registri bullarum, mule sue insidens ante domum Dominici de Maximis, civis Romani, lethaliter fuit vulneratus et membrum abscissum a quodam Reatino cujus uxorem tenuerat in concubinam; portatus in domum predicti Dominici inde infra tres vel quatuor horas, vita functus; inde in sero latus ad ecclesiam b. Marie Transpontine, et in mane sequenti, mercurii 19 dicti mensis, ejus cadaver portatum ad ecclesiam b. Marie de Populo, associatum a familia predicti Rmi. D. cardinalis sui et magna alia comitiva. Requiescat in pace !

１５００年１２月２５日（金）

　Anno a nativitate Domini 1501, die veneris 25, mensis decembris, festo nativitatis Salvatoris nostri Jesu Christi, Rmus. D, cardinalis Neapolitanus celebravit missam solemnem in basilica s. Petri, Papa absente (1) :

　　 1. « Da Roma di l'Oralor, di 26. Come el Pontifice el di di Nadal, non fo in capelia, o fosse per dubito, per non vi esser el ducha et le sue gente in Roma, e per le diferentie di colonesi e Orssini, et esser spirate la trevie et per esser venuti molti contadini colonesi li in Roma. Et il papa monstro esser amalato, Etiam, fe perche mal volentiera celebra; et disse la messa el cardinal di Napoli, e il vesporo el cardinal Rechanati... » Sanuto, t. III, col. 1247.

interfuerunt RRmi. DD. cardinales Ragusinensis, s. Clementis, Beneventanus, s. Praxedis, Ursinus, Alexandrinus, s. Crucis, Capuanus, Arborensis, Cusenlinus, Salernitanus, Caputaquensis , Mutinensis, Senensis, Cesarinus et Farnesius. Vultus Domini fuit ostensus in principio misse; et, missa finita, cardinales iverunt ad navem Salvatoris, ubi viderunt vultum Domini. Misse hujusmodi interfuit Gaudentius, comes in Meath (2),

　　 2. Lecon du 5522,4, f. 173. v. et du 13737. f. 166. v. Meath, comte d'Irlande. Meosth, 11909, f. 77. Mathith, dans le Chigi; en blanc dans Eccard, col. 2126.

qui habuit locum in gradu solii Pape, non fuerunt publicate indulgentie quia Papa nullas concessit, ex eo quod non habuit tempus preascendendi ad palatium et eas a Papa petendi. Non fuit ex hoc ortum scandalum ; neminem enim audivi de hoc conqueri. Alia more solito.

１５０１年４月２６日（月）

　Feria secunda, 26 dicti mensis aprilis, in sero , hora tarda , venerunt ad Urbem nova quod capta esset civitas Faentina per concordiam cum domino Faentino factam ad hoc compulso, quod duo conestabiles sive capitanei gentium suarum proditorie secum agentes noluerunt pro eo pugnam subire ; addictam fuisse libertatem ipsi domino cum bonis suis et non servatam , qui ductus fuit Romam , et in castro s . Angeli detentus, quanquam etatis erat septemdecim annorum vel circiter idem dominus et pulcherrime persone et aspectus.

　 　La défense de Faenza ľut des plus glorieuses et ne fut souillée par aucune trahison : (Voy . à l'app . n. 11 , la relation du commissaire florentin Aloysio de Stufa à la Seigneurie. ) Ce n'est qu'après avoir épuisé tous les moyens de résistance que la ville se décida à envoyer une députation au camp de César pour lui faire sa soumission, à la condition que la vie et les biens des habitants et de leur Seigneur seraient respectés . Ce traité fut signé le 25 avril , et le lendemain les Anciens juraient fidélité à César Borgia. ( Voy. Alvisi , p . 174 et doc . 29, et à l'app . n° 12 et 13 , les dépêches d’Aloysio de Stufa .) Au mépris de l'article 2 du traité qui accordait au jeune Astorre la liberté d'aller où bon lui semblerait, César l'envoya prisonnier à Rome, où il devait périr misérablement l'année suivante. Voy. Burchard, à la date du jeudi 9 juin 1502.

Circa secundam horam et mediam noctis , et etiam in mane , tracti sunt multi sclopeti in castro s . Angeli . Princeps Squillaci, frater ducis Valentini , et Carolus Ursinus equitaverunt per Urbem per magnam partem noctis , a mulla gente associati cum intorticiis et clamantes Duca , duca , Urso, Urso. Facti sunt multi ignes per Burgum .

１５０１年４月２７日（火）

　Die vero martis sequenti , proclamatum per Urbem quod fierent ubique ignes propter hujusmodi victoriam habitam . In quo sero pulsata est major campana Capitolii ; factus ignis in platea Capitolii; posite candele per fenestras palatiorum senatoris et conservatorum ; facti ignes ante domus cardinalium Montis Regalis, Capuani , Regiensis et multorum Romanorum , et in campo Flore, majores quam in festo apostolorum Petri el Pauli fieri consueverunt.

　 　Le pape nomma son fils duc de Romagne et lui envoya la rose d'or. « ... La Sanctità del Papa ha mandato al Duca Valentinese il titolo di Duca di Romagnia con la berretta et spada et etiam li ha mandato la rosa di questo anno , quale il Papa non diè questa quarexima, ma riservossela in camera... » Lettre du 17 mai 1501 de Francesco Pepi à la Seigneurie. ( Clas. X, dist . 4 , blza 65 , a c. 176.)

１５０１年４月２０日（火）

Anniversarius Urbis condite dies est 20 aprilis

　 Sic, dans tous les mss. , par erreur de Burchard ou des copistes : on sait en effet que la fondation de Rome eut lieu le 21 avril . Faisant allusion au premier anniversaire de la fondation de Rome qui avait été célébré sur le Quirinal le 20 avril 1483, Raphaël de Volterra déclare que cette solennité fut « le commencement de la destruction de Ja foi. » Raph. Volaterr , anthropol. , XXI, p. 492. Voy. aussi le diarium de Jacob de Volterra dans Muratori, Script . Rer. Ital . , t. XXIII, p. 144 : Infessura , col . 1163 ; Platina, vie de Paul II ; Tiraboschi, etc.

consuevit singulis annis a paetis Urbis celebrari ; quod, si recte memini, Pomponius Letus paeta laureatus, primus a paucis annis citra introduxit . Non fuit dicta die celebrata , quia comedia ordinata non potuit debite perfici et res pro ea necessarias parari ; propterea in diem dominicam, 2 mensis Maii , translata , qua R. P. D. Franciscus, episcopus Ferentinus, celebravit missam solemnem in altari majore ecclesie conventus b. Marie Araceli de sanctis Victore et Fortunato , martyribus , quorum festum cadem die 20 celebratur. Cantores Pape cantarunt missam. Interfuerunt gubernator Urbis qui stetit in choro fratrum, in superiori parte primus ; post eum , senator, prothonotarius , orator magni ducis Lithuanie, orator Florentinorum, conservatores camere Urbis et alii Romani qui continuarunt etiam in inferioribus sedibus et in plano ex opposito et alio choro ; in superioribus qui sederunt episcopi , usque ad viginti , vel circa ; in inferioribus , D. Bernardinus Gambara, subdiaconus apostolicus , quatuor auditores rote et alii curiales qui continuarunt etiam in plano, ad incensum et pacem (an cum osculo vel cum instrumento ?) , servari ordinem capelle nostre ; orationem post missam fecit quidam juvenis Romanus in veste sua quotidiana, valde laudabilem ; qui , missa finita accessit ad altare majus, ubi genuflexus dixit Pater Noster, vel quod magis placuit ; et absque petitione quia non videbatur hujusmodi orationem profano convenire, accessit oraturus ad pulpitum positum in capite lateris chori, in quo stabant prelati in oppositum gubernatoris . Finita oratione , pronunciavit officiales societatis litterarum . Inde ivimus ad palatium conservatorum, ubi invitati fecerunt prandium in quadam logia quadrangulari in qua parate fuerunt due mense longe , juxta duos muros, quorum duo capita conjungebantur ; una extendebat se illuc alia ita quod faceret triangulum. Caput erat versus aperturam sive fenestram logie , in qua sedit D. Franciscus Trochia, camerarius secretus Pape, in medio ; in capite, in angulo juxta murum gubernator Urbis : post eum senator, protonotarius, orator magni ducis Lithuanie , orator Florentinorum , D. Hieronymus Porcius episcopus Andriensis , D. Andreas de Valle , episcopus Cotroniensis, D. Franciscus episcopus Ferentinus , D. Johannes Sapieha , miles , orator archiepiscopi Chiomensis ( 1 ) ,

　 1. Sie, dans tous les mss. , autre forme de Kioviensis .

Achilles de Grassis , auditor, Marius Mellinus et Petrus Mattuccius, cancellarius Urbis , prior capitum regionum, ego , Camillus Benimbene, assessor senatoris , Jacobus de Amelio , quidam alius , in fine tres conservatores. Prandium fuit satis feriale et sine bono vino . Post prandium fuit recitata quedam comedia in curia palatii predicti, in tanta populi pressura , quod [propter] malum ordinem nemo poterat videre bene. Non fuerunt servata loca invitatis vel nobilibus, sed omnia in confuso ; propterea recessi ; nescio quo modo res ulterius acta fuerit .

１５０１年５月５日（水）

　Feria quarta, 5 mensis maii , predicta in ecclesia b. Marie de Populo habite sunt exequie bone memorie cardinalis s . Clementis quas heri intimari feci per cedulam cursoribus Pape datam, hujusmodi tenoris :
་　« Intimetur ex parte RRmorum. DD . cardinalium Neapolitani et Capuani, et aliorum executorum testamenti bone memorie cardinalis s . Clementis , singulis DD. cardinalibus ac familie SS. D. N. Pape, oratoribus regum et principum ac prelatis romanam curiam sequentibus et auditoribus rote , quod, crastina die, que erit mercurii, 5 hujus mensis maii , circa horam vigesimam primam, fient exequie dicti Rmi . D. cardinalis s . Clementis, in ecclesia b. Marie de Populo . Rmus. D. cardinalis Capuanus faciel officium et frater Petrus Hispanus, orationem . »
　Castrum doloris positum fuit ad locum convenientem , circa medium ecclesie ; fuit longum palmorum triginta quatuor, largum viginti duo, altum palmorum tredecim et supra columnas similiter tredecim . Fuit bene dispositum, sed strictum ; non potuit ampliari propter ecclesiam ; lectica alta palmorum quinque , longa sex, larga octo . Posita fuerunt super portas ecclesie intortitia sex ; sub quolibet arcu, quorum sunt quatuor a quolibet latere ecclesie , posita fuerunt intortitia sex ; sub arcubus juxta altare majus , hinc inde , sub quolibet intorticia octo ; non fuerunt accensa ; et retro altare , sub arcu , intorticia novem ; juxta castrum doloris duodecim hinc et totidem illinc ; de quibus omnibus et aliis infrascriptis dedi cedulam distributionis cere .
　Ultra intortitia supradicta, numero...................... CM
　Supra castrum doloris.......................................... IX
　A capite et ad pedes castri.................................... II
　Pro sepultura defuncti.......................................... II
　Pro elevatione sacramenti in missis bassis.......... IV
　Oraturo, intortitium.............................................. I
　Sacriste Pape........................................................ I
　Regenti cancellarie............................................... I
　Custodi cancellarie............................................... I
　Servientibus armorum.......................................... I
　Omnia supradicta intorticia quatuor librarum pro quolibet.
　Ejusdem facule................ XXV　 ) unius libre quelibet
　Cantoribus Pape............... XXIV ) unius libre quelibet
　Magistris ostiariis............ XVI ) unius libre quelibet
　Cursoribus Pape............... XIX ) unius libre quelibet
　Custodibus porte ferree.... I　) medie libre
　Custodibus prime porte.... III ) medie libre
　Custodibus horti secreti.... II ) medie libre
　Cuilibet parafrenario SS . D. N. Pape et cardinalium..... III
　Pro quolibet cardinali faculam unam medie libre , que possunt dari decano eorum pro omnibus. Data ergo fuit die 29 aprilis preteriti, in domo R. D. archiepiscopi Ragusini et eo presente , per me cedula aromatario tenoris sequentis :
　Intortitia sex librarum pro altaribus , credentia et cardinalibus , numero XXVIII libre................................................................................ CLXVIII
facularum duarum librarum, numero ccc , libre............ DC
　>>　unius libre >> >> >> ........................................... CCC
　>> medie libre numero D, >> .................................... CCL
　>> quinque unciarum vel ultra >> MD, >> ................ C
Candele de xx pro libra ,　　　　　　 >> ........................... XXV
　Et quod fierent centum arma in certis muris applicanda.
　Dedi etiam cedulam preposito Lausanensi de his que ex sacristia Pape portanda erant populo.
　Paramenta omnia pro celebrante diacono et subdiacono .
　Pluvialia nigra tria et tres stole nigre .
　Thuribulum cum navicula et cochleari .
　Vas aque sancte cum aspersorio .
　Candelabra argentea VII.
　Libri missalis , evangelistarum et epistolarum .
　Faldistorium cum suo pallio sive cooperta.
　Ex domo defuncti quatuor scabella pro absolventibus.
　Et quod pulpitum pro oraturo ponatur ad locum suum.
　Una libra thuris pro thuribulo .
　Et ordinavi quod familia defuncti in vestibus funebribus iret ad ecclesiam, bini et bini , singuli sibi caudas deferentes ; digniores primo, deinde alii quos cursores precederent et associarent, et quod essent in ecclesia, hora vigesima prima. Ordinavi chorum pro cardinalibus in cornu evangelii altaris , prout inferius designabo.
　Omnibus ordinatis , incepta fuit missa circa horam duodecimam, quam celebravit Rmus. D. cardinalis Capuanus. Interfuerunt quatuordecim alii cardinales qui sederunt omnes, prout nominabuntur, in uno banco triangulari, et post ultimum, dispositus ; Ulissiponensis, Beneventanus , s . Praxedis , Ursinus, Alexandrinus , s . Crucis, Agrigentinus , Cusentinus, Caputaquensis , Mutinensis , Senensis, Medices, s . Severini et Farnesius. Multi ex prelatis non habuerunt candelas propter tumultum, ob quem non fuit aditus ad capellam secundam, ad sinistram intrantis ecclesiam, in qua cera conservabatur ; neque ministri altaris neque nos ceremoniarum habuimus , nec multi alii funestorum, honesti viri ; fuerunt in ecclesia centum et quinquaginta unus et in domo remanserunt circiter decem et novem necessitatibus providentes ; qui vero interfuerunt sederunt inter secundum, tertium et quartum arcum ecclesie ; primi duo arcus ecclesie fuerunt liberi et non impediti , et scamna que transversabant, de prima columna ad dextram intrantis et intra hoc transversum, fuerunt posite quinque alie linee scamnorum transversalium pro funestis. Frater Petrus, cum finita missa orationem suam perfecisset , abstraxit violenter publice telam nigram cum armis defuncti pulpitum circumdantem et eam secum deportavit ( 1 ) .

　 1. Voy. t. II , p . 354, note 1 .

Alia more solito . Pro majori intelligentia designavi in latere sequenti partem ecclesie ad hoc officium occupatam (2) .

　 2. On voit que Burchard avait dessiné le plan de l'intérieur de l'église.

１５０１年５月７日（金）

　Feria sexta, 7 predicti mensis maii, in civitate Patavina obiit Rmus. D. Cardinalis s . Marie in Porticu , cujus anima requiescat in pace, amen. De quo venerunt certa nova ad Urbem ; tunc 10 ejusdem provisum fuit per SS. D. nostrum de archipresbyteratu basilice s . Petri per obitum predicti cardinalis vacante Rmo. D. cardinali Capuano qui accepit possessionem ejus , martis 11 maii predicti . Veneris sequentis , 14 ejusdem mensis maii fuit consistorium secretum in quo Rmus. D. cardinalis Ulissiponensis , episcopus Albanensis , fuit translatus ad Tusculanensem de Albanense per obitum cardinalis s . Marie in Porticu , pastore carentem ; et cardianlis Beneventanus fuit pronunciatus episcopus cardinalis ecclesie Albanensis et consistorio finito , a RRmis. DD. cardinalibus collegialiter more solito associatus ad domum suam, palatium s . Marci . Equitavimus per Parionem. Interfuerunt undecim alii cardinales, videlicet s . Praxedis, Alexandrinus , s . Crucis, Arborensis , Cusentinus, Caputaquensis, Mutinensis , s . Severini , Farnesius , Senensis et Medices, inter quos medius equitavit Beneventanus , Alia more solito .
　Idem cardinalis s . Marie in porticu dicitur fecisse testamentum ex facultate per summos Pontifices sibi data vel concessa , legasse valorem viginti quinque millia ducatorum vel circa ad pios usus, medietatem residui bonorum suorum summo Pontifici seu Romane ecclesie et dominio Venetorum, in usum ( 1 )

　 1. In usum manque dans les mss . Chigi et 5522-4.

duntaxat contra Turcas centum millia ducatorum ; et quod Papa scripsit dominio predicto se revocasse facultatem testandi predicto cardinali defuncto concessam : propterea testamentum non valere et omnia bona per defunctum relicta ad Sanctitatem suam pertinere ; propterea mandasse sub excommunicationis late sententie pena omnibus bona predicta detinentibus quod infra certum tempus Sanctitati sue consignarent bona ipsa . Quod secutum sit , nescio. Credo tamen Papam in hujusmodi re nihil perdidisse .
　Idem cardinalis defunctus cum alias haberet quemdam Anconitanum camerarium ad omnem voluntatem suam sibi servientem, quem propterea singulariter diligebat, misit duo forzeria in quibus inter alia erant viginti millia ducatorum largorum in auro Anconam, ad quoddam monasterium monialium in depositum seu custodiam , ad finem quod in eventum obitus ipsius cardinalis , caderent predicto Anconitano camerario suo ; sed idem Anconitanus mortuus est ante cardinalem in servitio ejusdem cardinalis. Nihilominus vel immemor hujusmodi pecunie , vel alias , de ea non aliter disposuit ; Papa de hujusmodi forzeriis certior factus misit pro eis Anconam et habuit ea cum pecuniis supradictis .

１５０１年５月１８日（火）

　Feria tertia , 18 dicti mensis maii , prime vespere s . Ivonis confessoris, advocati pauperum, R. P. D. Petrus episcopus Calmensis celebravit vesperas in ecclesia ejusdem sancti , hospitalis Britannorum ; RRmis. DD. s . Praxedis, Alexandrino, Cusentino , Caputaquense, Senense, s . Severini et Farnesio presentibus. Vocatus veni in tertio psalmo vesperorum et reperi omnia sine ordine . Celebrans paratus erat stola super rocchettum et desuper pluviali albo, chirolecis, annulo pontificali et mitra pretiosa , sedens in faldistorio posito in principio tribuni , facie altari versa, dextera populo et sinistra tribuno, et cardinalibus ibidem sedentibus . Versum caput cardinalium erat sub eodem tribuno ad sinistram celebrantis, et sequebantur omnes cardinales successive , prout sunt superius nominati . Nolui aliquid permutare vel perturbare, sed dimisi omnia sicut inveni ; debebat autem celebrans sedisse, facie tribuno et cardinalibus in ea sedentibus et renibus populo ac dextera altari versis , prout fit in ecclesia s . Marci in Urbe , cardinales fecisse duo capita, unum a cornu evangelii altaris a capite tribuni , versus ejus medium ; presbyteri et diaconi ab alio capite tribuni a cornu epistole , etiam versus medium tribuni . Vespere alias dicte sunt more solito .

１５０１年５月１９日（水）

　Mercurii sequentis, 19 dicti mensis, festo ejusdem sancti, episcopus celebravit missam solemnem in eadem ecclesia , absque alicujus cardinalis presentia, presentibus D. episcopo Trecorense , oratore regis Francie qui stetit a cornu evangelii a choro inferiori et, post eum , videlicet circa, alii curiales et, in ejus opposito , videlicet a cornu epistole , archiepiscopo Ragusino, et Cortonense , Volaterrano et Castelli Maris episcopis et electo Caballicense . Festum hujus sancti non fuit hodie per conservatores et advocatos in basilica s . Petri celebratum sed in aliam diem translatum , ejusdem auditoribus et advocatis allegantibus cardinales non debere his diebus equitare , et hodie essent vespere papales, ergo, etc. Sed non erat conveniens hec translatio, nec auditorum et advocatorum allegatio , cum cardinales in die jovis sancta , veneris sancta , festo omnium Sanctorum, et vigilia Nativitatis Dominice, quando venit in dominica, et alias quando occurrit, equitent bis ad palatium.
　Eadem die, vigilia Ascensionis Domini , fuerunt vespere solemnes in capella majore palatii , Papa presente, quibus etiam cum aliis oratoribus interfuerunt magnificus D. Johannes Coviez , miles , magister requestarum et orator Illmi . Philippi , archiducis Austrie, Burgundie , et, ducis qui precessit extunc, et proxime ac aliis sequentibus diebus et temporibus, quamdiu fuit in Urbe, oratorem Venetorum, qui se non opposuit vel aliquod minimum verbum contradixit.

１５０１年５月２０日（木）

　Jovis sequentis, 20 maii , festo Ascensionis, Rmus. D. cardinalis s. Crucis celebravit missam solemnem in eadem predicta capella , Papa presente, et non fuit sermo quia Papa noluit ; facta celebratione sacramenti , Papa commisit nunciari canonicis basilice s . Petri, quod ostenderent populo Vultum Domini, quod factum est. Missa finita , Papa descendit ad locum publice benedictionis el benedixit populo , more solito , cardinalibus in eorum cappis et prelatis sibi assistentibus. Medices pronunciavit populo indulgentias latine , et s . Severini in vulgari.

１５０１年５月２７日（木）

　Feria quinta 27 mensis maii predicti, proclamatum et bannitum fuit publice per Urbem, quod, dominica Pentecostes proxima, Papa veniret ad basilicam s . Petri ad missam processionaliter, et post ostendetur vultus Domini et ferrum lancee Christi et Papa dabit solemnem benedictionem in loco solito et plenariam indulgentiam interessentibus processioni que die lune Pentecostes fieri solet ad sanctum Spiritum ; et concessit eamdem indulgentiam euntibus cum processione dicta die Pentecostes de s. Petro ad s . Spiritum quam consecuti fuissent alias more solito processionem hujusmodi sequendo ; quodque in eadem missa publicabitur fedus initum inter Papam et regem Ungarie et dominum Venetorum contra Turcas , et quod in sero illius diei debeant fieri per Urbem ignes et per turres luminaria in signum gaudii et letitie .
　His diebus , fratres predicatorum celebraverunt capitulum generale Rome in conventu Minerve pro electione novi magistri in locum defuncti , et electus est frater Vincentius de Castro Novo, Rmo. D. cardinali Neapolitano, protectore dicti ordinis, sic volente et ordinante. Sabbato, vigilia Pentecostes, 29 dicti mensis maii , mutatio capparum , fuerunt vespere solemnes in capella majore palatii , Papa presente , quem cum in camera papagalli paramenta reciperet, interrogavi quid die crastina fieri statuisset, dignaretur mihi significare , ut possem Sanctitati sue pro voluntate servire ; respondit mihi esse ordinandam processionem a camera paramenti ad basilicam s . Petri et quod essem cum cardinali Senensi, et cum eo concluderem singula, et post vesperas Sanctitati referrem. Fui cum D. Senense de hac re locutus , interim quod iremus ad capellam et concordaremus quod processio fieret in paramentis rubeis a camera paramenti ad altare majus basilice s. Petri , ubi, depositis paramentis, cardinales facerent reverentiam solitam, diceretur missa et fierent alia prout Sanctitas sua ordinaret. Retuli hoc Sanctitati sue, cum orasset in faldistorio, que mihi respondit cardinales debere facere reverentiam in paramentis et tam ipsos quam prelatos, per totam missam stare paratos : replicavi Sanctitati sue id nullo modo nec misse nec actui convenire, nisi Sanctitate sua personaliter celebrante. Facta per cardinales pro vesperis reverentia , Sanctitas sua vocavit me et dixit quod in die cene Domini, ubi ipse non celebraret, cardinales fecerant ei reverentiam in paramentis. Respondi id fieri quia sibi prius non esset facta reverentia et in principio illius singularis actus in publico , in quo conveniret cardinales et prelatos paratos sibi assistere, et simul cum eo anathematizare , et quod in paramentis in missa cardinalibus et prelatis conveniret locum, Sanctitate sua celebrante , non alio . Recessi iterum a Sanctitate sua , que rem maturius consideravit ; et cum ad hymnum descendisset ad faldistorium, dixit mihi me bene dixisse et vesperis finitis conclusit mecum quod in mane crastino fieret processio ad altare majus basilice s . Petri in paramentis, quibus ibidem depositis , fieret reverentia per cardinales in cappis more solito et quod , Sanctitate sua in dicta basilica existente, processio cleri veniret usque ad cancellum altaris majoris , inde diverteret per Vaticanum et iret ad s. Spiritum, ordine dato. Rmus. D. cardinalis Senensis processiones dixit aliquando factas esse per altare majus ; respondi non meo tempore et me nunquam vidisse , nisi in die s . Marci, in illius ecclesia . Papa approbavit dictum meum, subjungens etiam se nunquam vidisse processionem venire ad altare majus dicte basilice , Papa presente . Omnia in his vesperis acta sunt more solito.

１５０１年５月３０日（日）

　Dominica Pentecostes , 30 maii , Papa venit ad basilicam s. Petri processionaliter sub baldachino cum thiara extra cancellum, omnes prelati deposuerunt paramenta et acceperunt cappas ; idem fecerunt cardinales in locis suis , facta confessione per Papam cum celebrante ; Papa ascendit solium et facta est ei reverentia per cardinales in cappis , more solito ; Rmus. D. cardinalis s . Praxedis missam celebravit ; et licet Papa heri sero ordinasset processionem cleri debere extra cancellum preterire , tamen quia hoc mane cardinalis Neapolitanus dixerat Pape quod tempore electionis ejusdem magistri ordinis Predicatorum et alterius cujuscumque ordinis Minorum, vivente Sixto Papa quarto, processionem ordinis cum generali magistro electo intrasse ad altare majus, Papa admisit quod etiam hoc mane sic fieret . Incepta igitur epistola , processio aliorum qui ordinem predictum antecedunt, pertransiverat cancellum et diverterat per Vaticanum , viam suam ; et processio dictorum fratrum intravit cancellum et circuit altare majus pertranseundo inter cardinalem celebrantem et alios episcopos et presbyteros cardinales ; exibant portam lateralem versus Vaticanum . Multi ex fratribus inter altare et Papam prosternebant se in terram versus Papam et more Turcarum osculabantur terram ; quod cum non convenire mihi videretur, prohibui ne ceteri id facerent ; Pape displicuit hujusmodi mea prohibitio et voluit quod permitterem eos terram deosculari , quod feci . Magister generalis electus cum pluribus fratribus provincialibus sui ordinis ascendit ad Pontificem , et cum eis cardinalis Neapolitanus rem gestam Pape commendans, omnes illi fratres osculati sunt pedem Pape ; deinde secuti processionem suam, residuum processionis post magistrum ordinis predicti non intravit cancellum sed ab extra divertit ad Vaticanum. Non fuit sermo ordinarius in missa propter processionem, sed ea finita, antequam Papa daret benedictionem, cardinalis s . Praxedis celebrans, depositis apud faldistorium paramentis sacris , accepit cappam et venit ad locum suum inter alios cardinales .
　Interim R. D. Petrus de Vicentia, auditor camere et episcopus Cesenatensis accepit pluviale rubeum et mitram simplicem intra cancellum ac illius portam, et altare ascendit ad Papam et osculatus est genua illius , et , omissa petitione benedictionis, petiit indulgentias et Papa concessit interessentibus et plenarias ; quibus habitis , descendit ad pulpitum predictum et fecit orationem denunciatoriam federis inter Papam, regem Ungarie et dominium Venetorum initi contra Turcas , et non venit ad specificationem capitulorum, nec lecta sunt capitula. Finita oratione , pronunciavit sine mora indulgentias habitas a Papa, qui adstatim stans in solio sine mitra incepit intelligibili voce Te Deum laudamus quod cantores prosecuti sunt ad finem . Quo finito , Papa adhuc in solio. stans dixit Pater noster et versiculos ac duas orationes que habentur in ceremoniali in publicatione federis initi contra infideles ( 1 ) ;

　 1. « Eadem confirmat Petrus Delphinus in litteris ad abbatem s . Jucundæ missis . Pet. Del. , 1. VI, ep . LXXIX . » Raynaldi, t. XXX, p. 334. Sur cette alliance entre le pape, le roi de Hongrie et la Seigneurie de Venise contre les Turcs , voy. Sanuto, t . IV, col . 41 .

quibus dictis , dedit benedictionem populo more solito, descendit, et facta oratione ante altare , accepit thiaram, exivit cancellum , vidit ferrum lancee Christi, deinde vultum ipsius Domini et rediit ad palatium more consueto . In sero pulsata est campana major Capitolii , et facti per Urbem ignes. Proclamatum sive bannitum fuit de mandato SS . D. N. Pape publice per Urbem, die jovis 3 seu veneris 4 mensis junii , quod omnes banditi seu proscripti per homicidia vel furta aut quecumque alia delicta possent libere et impune ad Urbem venire .

１５０１年６月５日（土）

　Sabbato , 5 mensis junii , vigilia Trinitatis , fuerunt vespere papales in capella majore palatii , Papa presente . Circa horam quartam noctis sequentis, gubernator Urbis cum gente sua intravit monasterium... ( 2)

　 2. Le nom du monastère est en blanc dans tous les mss .

de mandato Pape cui a quodam significatum fuerat duodecim apostolos argenteos inauratos et multa alia bona Rmi. D. Cardinalis Ascanii conservari in monasterio predicto , prout Pape fuerat nunciatum, et tanta, quod ab illa hora usque ad octavam horam noctis caretterii non cessarunt bona hujuscemodi de monasterio portare ad palatium Pape . Dominica sequenti , festo Trinitatis , fuit missa solemnis in capella supradicta quam celebravit Rmus. D. cardinalis Arborensis , Papa presente ; sermonem fecit quidam Franciscus Calaritanus , dicti Rmi. D. cardinalis consanguineus. Interrogavi Papam ante missam de via et hora pro festo processionis corporis Christi officialibus intimandis, qui mihi dixit de hora decima, et quod dicerem cardinalibus quod ornarent more solito stratam pannis , via recta usque ad oppositum domus cardinalis s . Clementis , et per transversum ad eam, et inde circa Viam sanctam usque ad basilicam s . Petri , quod et feci . Omnia in hac missa observata sunt more solito .

１５０１年６月６日（日）

　Eadem dominica, dictum fuit per Urbem pacem esse conclusam inter regem Francorum et regem Hispaniarum et quod regi Hispaniarum deberet cedere dominium Calabrie et Apulie ac civitatum Florentinorum , Januentium ( 1 ) , etc...

　 1. Il avait été décidé entre les rois de France et d'Espagne que ce traité de partage demeurerait secret jusqu'à ce que l'armée que Louis ｓ destinait à cette expédition fût arrivée à Rome. On ne manqua pas de part et d'autre, pour expliquer ce partage, de mettre en avant l'intérêt de la chrétienté et la protection de l'Italie contre les attaques des Turcs . Ce traité ne laissa pas d'effrayer le pape qui craignait qu'il ne fût en réalité dirigé contre lui . Voy. Guicciardini , liv. V : « ... Questa mattina il Papa in consistorio ha publicato esser facta legha infra il Re Christianissimo , quel d'Hispagna et S. Sanctità , affermando essere per contro al Turcho et ad salute et benefitio della Christianità , et per la impresa di Napoli et utile d'Italia , ornando la causa sua con ringratiare Dio che due cotali re si sieno excitati et habbino voluto S. Santà con loro in questa conjunctione... et cerchando il judicio dei Cardinali singulatim, tucti dixono come lui et etiam quello di Napoli che fu il primo, .. Non si vede nel Papa molta contentezza, en manco nei suoi continui proximi et fidati . Et del continuo fa provisioni et il nome è per la sua persona et custodia propria... ex Urbe , die VIJ Junii MDI. Franciscus de Pepis , doctor, orator. » ( Clas . X, dist . 4 , filza 65, a c. 270.) « ... Il Papa adtende ad fortificare il Castello quanto può, et infra dua o tre di mecterà tucti e mantelleti ad le difese, et havvi tirato artigleria più non vi era : et chosi anchora ad furia facto fare palle, et hier sera l'altra fece fare la mostra della sua ghuardia che non è pocha, et ogni cosa sua tende ad dimonstratione di paura... ex Urbe, die XIJ Junii MDI. F. de Pepis, doctor. Orator » . ( Id. a c . 276. )

１５０１年１２月２５日（土）

　Anno a nativitate Domini MCII, die sabbati, 25 decembris, festo nativitatis Salvatoris D. N. J. Christi, Sanctitas D. nostri venit processionaliter ad basilicam s. Petri in qua celebravit mis sam solemnem. Cardinalis Neapolitanus fuit assistens; Senensis dixit epistolam latinam et Lucentius de Cosciariis epistolam grecam, si recte memini, D. Alexius, episcopus Gallipolitanus, evangelium grecum. D. Ferdinandus Ponzettus, clericus camere, portavit ensem eundo et redeundo ante acolytos, thuriferario ac ceroferariis ante crucem incedentibus. Primam aquam manibus Pape dedit orator regis Hispaniarum, secundam D. Sigismundus, frater cardinalis Estensis, tertiam D. Ferdinandus, frater ejusdem, quartam dux Valentinus.
　Heri, ante horam vesperorum, SS. D. noster commisit dari locum in primo gradu solii Ferdinando, et in proximo sequenti D. Sigismundo, fratribus cardinalis Estensis et voluit eos incensari et eis dari pacem ante assistentes et alios prelatos ; quod et factum est.
　D. Annibal Bentivolus, Nicolaus de Corrigia et filius suus et plures alii usque ad numerum sex vel circa habuerunt locum usque ad inferiorem gradum solii Pape ante senatorem et conservatores Urbis, de expresso mandato Pape. Dicto evaiigelio, socius meus dedit locum D. Nicolao, episcopo Adrieiisi, qui cum Rmo. D. cardinale Estensi ad Urbem venit inter alios assistentes, de mandato Sanctitatis sue. Finita missa, cardinalis Neapolitanus noluit publicare plenarias indulgentias, sed D. Senensis publicavit eas : alia more solito.

１５０２年１２月２５日（日）

　Anno anativitate Domini MDIII, indictione sexta, die dominica 25 dicti mensis decembris, festo nativitatis salvatoris nostri Jesu Christi, Rmus. D. cardinalis Beneventanus celebravit missam solemnem in basilica principis apostolorum de Urbe, Papa absente : non fuit sermo, alia more solito.
　Post prandium iverunt ad plateam s. Petri triginta mascherati habentes nasos longos et grossos in formam priaporum sive membrorum virilium iu magna quantitate, precedente valisia cardinalari habente scutum cum tribus taxillis, quam sequebantur scutiferi et illos mallerii, post quos equitavit unus in veste longa et capello antiquo cardinalari : etiam maUerii equitabant asinos, et aliqui eorum tam parvos quod pedibus eorum terram tangebant et simul cum asinis ambulabant, illis insidentes. Ascenderunt ad plateolam inter portam palatii et audientiam ubi ostenderunt se Pape qui erat in fenestra supra portam in logia Paulina ; deinde equitaverunt per totam Urbem.

１５０３年８月１９日（土）

　In mane sequenti, 19 augusti, feci portare catalectum in camera Papagalli, et posui desuper ; subdiaconus fuit paratus pro portanda cruce cum sua cappa; sed non potuimus habere crucem papalem. Hinc fuerunt vocati scutiferi et quidam cubicularii qui portaverunt quadraginta tria intorticia, et quatuor penitentiarii, videlicet episcopus Milopotamensis, D. Claudius Cataleni, D. Andreas Frisner et Arnoldus de Bedietto, ordinis minorum ; et nocte dixerunt officium mortuorum sedentes in gradu fenestre et apposuerunt manus ad feretrum Pape, quod portaverunt illi pauperes qui ibidem adstabant, Papam videntes. Postmodum posui in catalecto matarazzum duplicatum et desuper pulchrum palliolum novum de broccatello violaceo claro cum duabus telis novis cum armis Pape Alexandri, et desuper Papam, cum antiquo tapete, cussino antiquo sub spatulis et duoblis de broccato sub capite : duos capellos novos de cremesino cum fimbria inaurala portavi ad domum. Coopertum tapete pulchro cum uno tapetc broccati portarunt familiares nostri et assigaaverunt capellano palatii, episcopo Suessano, custodiam, timentes ea non posse portare extra palatium quod tamen optime potuissent. Posuimus Papam ad capellam majorem, quo venerunt religiosi Urbis et clerus s. Petri et canonici cum cruce, et portaverunt eum de capella majori usque ad medium basilice s. Pelri, ad locum solitum descendentes per scalam versus portam, et inde pcr viam ubi cardinales equitant, per portam principalem palatii via recta ad fontem transversum usque ad tabernas, inde recta via per scalas s. Petri ad basilicam processit crux : secuti sunt fratres s. Honufrii, Minimi, s. Francisci, s. Augustini, carmelitarum ; tres fratres tantum ordinis predicatorum, clerus s. Petri et camerarius cleri Urbis in stola et pluviali, qui fuit cum paucis presbyteris; centum quadraginta intorticia vel circa, que, promajori parte, portabant clerici et beneficiali s. Petri, servitores et familiares Pape qui precedebant funus. Beneficiati et clerici ibant hinc inde circa funus sine ordine. Funus portabant pauperes qui steterunt in capella circa illud, et quatuor vel sex ex canonicis s. Petri ibant circa eos [pauperes], apponentes manus feretro. Funus secuti sunt quatuor prelati tantum bini et bini, videlicet Zamorensis, magister domus, Calmensis, vicarius suus, Narniensis et Suessanus. Quam primum cessit, funus in loco suo post medium basilice collocaverunt, et debuerat dici : non intres in judicium^ etc., et non erat liber ; qui, expectatus, cum non veniret, clerus incepit responsorium Libera me, Domine, dicere. Interim quod cantaretur, aliqui pedites custodie palatii acceperunt certa intorticia. Clerus defendit se contra eos ; milites cucurrerunt ad arma contra clerum qui aufugit versus sacristiam, dimisso cantu, et Papa quasi solus. Ego cum tribus aliis arripui feretrum cum Papa et portavimus inter altare majus et sedem suam, capite altari verso, et clausus fuit post funus chorus. Suessanus dubitavit si populus ascenderet ad eum, quod veniret scandalum (hoc est aliquis, lesus ab eo, posset se vindicare), et fecit reportari funus de dicto loco et poni in introitu capelleinter scalas, pedibus ferratam et portam versus ita approximatis quod pedes potuerunt per ferratam manu bene tangi. Ibi stetit tota die, ferrata bene clausa.
　Interim convenerunt in Minerva sexdecim cardinales, hora duodecima pulsata vel circa, videlicet Neapolitanus, Uiixbonensis, Recanatensis et s. Praxedis, episcopi ; Alexandrinus, s. Crucis, Agrigensis, Arborensis, Cusentinus, Salernitanus, de Flisco et Legionensis, presbyteri; Medices, s. Severini, Casanova et d'Albreto, diaconi ; qui deputaverunt Johannem, episcopum Ragusinum, gubernalorem Urbis et deputaverunt ei ducentos pedites, et commiserunt officium camerarii D. Salernitauo, et quod ipsi providerent portis Rome, de Romanis et scriptoribus more solito. Ruptum fuit coram eis per plumbatores plumbum Alexandri sexti et ordinaverunt ut anulus Piscatoris daretur datario, quod factum est per cardinalem Casanovam. Commiserunt s. Praxedi et Cusentino ut facerent inventorium bonorum Pape in camera; et finita est congregatio circa horam octodecimam. Post prandium, predicti cardinales cum cleris camere fecerunt inventorium argenti et mobilium pretiosiorum et reperierunt regnum et duas pretiosas thyaras, omnes anulos quibus in missa Papa utitur et totas credentias Pape celebrantis, et quantum possit stare in octo capsis sive magnis forreriis; vasa argentea que fuerunt in prima camera post cameram Pape de qua D. Michelettus Neri non fuit memor et una capsetta de cupresso que fuerat cum viridi panno cooperta et etiam per illos non visa in qua fuerunt lapides et anuli pretiosi valoris viginti quinque millium ducatorum vel circa, et multe scripture, juramentum cardinalium, bulla investiture regni Neapolitani et plura hujusmodi. D. Ferdinandus Ponzettus, clericus camere, me presente, convenit cum magistris Michaele et Buccio, lignariis, de castro doloris ponendo per medium trium longorum lapidum positorum in medio ecclesie s. Petri, longitudinis cannarum undecim, et supra tectum cannarum undecim ; latera longa palmis quindecim, larga palmis duodecim, alta palmis sex; catalectum pro quinquaginta intorticiis juxta castrum et centum et octoginta quinque capsettis supra deambulatorium pro intorticiis, similiter et scamnis pro funestis et centum prelatis pro pretio centum ct quindccim ducatorum ad rationem decem carlenorum pro ducatis ; credentia pro celebrante, et quod deberent fecisse castrum et alia omnia per totum diem crastinum. Interim Papa stetit, ut supra, inter cancellos allaris majoris, el juxla eum qualuor intorticia arserunt, et continuo crevit turpitudo et nigredo faciei ; adeo quod hora vigesima tertia, qua eum vidi, factus est sicut pannus vel morus nigerrimus, livoris totus plenus, nasus plenus, os amplissimum, lingua duplex in ore, que labia tota implebat, os apertum et adeo horribile quod nemo viderit unquam vel esse tale dixerit (1).

　 1. «... a mezzozorno (cioe 29) fu portato de inore (ii pontifice) in cliiesa cli san Pietro e monstrato al popolo; tamen, per esser ei piu brutto, monstruoso et horrendo corpo di morto che si vedesse mai, senza alcun forma ne figura de omo, da vergogna lo tennero un pezzo coperto, e poi avanti el sol a monte lo sepelite, adstantibus duobus cardinalibus di suoi di Palazzo. » Giustiniani, t. II, p. 124-5. Et Costabiii, en date du meme jour (19) : « El corpo del Papa ha stato tuto ogi in Sancto Petro, scoperto, I cossa bruttissima da vedere, negro et gonfiato, et per molti se dubita non li sia intravenuto veneno. » {Arch. de Modene), id., en note, et dans Petrucelli della Gattina, qui a publie latraduction des depeches de Pambassadeur du duc de Ferrare. Hist. diplom. des Conclaves,i. I, p. 435 et suiv.

In sero, post viginti quatuor horas, portatus est de dicto loco ad capellam de Febribus et depositum juxta murum in angulo ad sinistram altaris per sex bifulcos seu facchinos ludentes et annuentes circa Papam, et duos magistros lignarios qui capsam fecerunt nimis strictam et nimis curtam. Assetaverunt sibi de parte mytram, et cooperuerunt eum cum antiquo tapete et cum pugnis pistaverunt eum ut capsam intraret, sine intorticiis vel lumine aliquo presbytero vel persona una que ejus corpus curam haberet. Hoc D. Clirispolitus s. Petri mihi retulit.
　Silvius Savellus hodie accepit possessionem domus sue et carceris Sabelle, et emisit omnes detentos libere exire. Quinque millia rubra grani de s. Sixto eduxit dicens de suis possessionibus esse portata, et de Sabellis et de s. Petri ad Vincula fuerunt extacta et distributa pro Romanis atque ducibus, et rubra grani de Tibure, quod fuit s. Angeli (2).

　 2. Le texte, incomplet dans tous les mss., est des plus obscurs. Le lexte du mss. Chigi, fol. 7, a ete suivi ici.

Sevitia, insidie, radies, furor, ira, libido,
Sanguinis atque auri spongia dira sitis,
Sextus Alexander, jaceo hic : jam libera gaude,
Roma, tibi quoniam mors mea vita fuit.
Sextus Alexander vastavit cedibus orbem,
Tertius at reparat nomine reque Pius,
Vendit Alexander cruces, altaria Christum;
Emerat ille prius, vendere jure potet.

APPENDICE

6

　Détails sur la cérémonie du couronnement : elle a dépassé en splendeur tout ce qu'on avait vu antérieurement. « Magnifici Domini, etc. 　« Per fare la cerimonia délia coronatione, et cosi segui. Et prima da S. Piero si partirono le gente d'arme con tutti e Conduttieri armate con cavalli bardali et benissimo in ordine che furono squadre xiii. Dipoi ne vennono cortigiani et famiglia del Papa, ambasciadori in gran numéro di queste Comunità subdite, vecovi et Card^' parati con le niitrie, tutti sopra cavalli con coperte di Boccaccino corne in simile acto si costuma. Dinanzi al Papa il corpus Domini con la lanterna, et il conte di Pitigliano armato : et S. Sà sopra una achinea, indosso la pianeta et Regnio in testa sotto il Baldacchino : et drieto a S. Sà seguivano il Capitano délia Guardia, molti armati con buono numéro di prollionotari. Et con questo ordine si condusse a Sancto Joanni dove fu coronato con quelle solemnità et cerimonie che in simile aclo si cliiede, sanza alcuno schandolo o rumore come il più délie volte suole intervenire. Non voglio lassare di dire aile Signorie Ve che le slrade et mura sono state coperte et parate molto ricchamente : et in Banchi dalla natione nostra, et in molti altri luoglii facti archi triumphali et altre fantasie in honore del Papa. Et per questo che è fuor del consueto et per moite altre cose et pompe che hanno facto et Sig' Cardinali in vestire buono numéro di schudieri a piedi di drappi di diverse livriere, tutti questi antichi cortigiani s'accordano questaessere stata la piùpomposa et sumptuosa cerimonia che si sia veduta. Et hier sera a due hore di notte il Papa torno a San Piero a salvamento, non con minore pompa di lumi di grida di fuochi et di suoni. Più partichularmente harei potuto scrivere aile Signorie Vostre questa celebrità, ma lo effecto è quanto ho decto.
　« Rome xxvij augusli 1492. « Servus, Phy. Valorids, or. » 　(Arch. Florent. Lettere ayli Otto di Pratica, Class. X, Dist. 6, Filza 8, a c. 441.)

7

　Relation de Bernardino Corio sur le couronnement d'Alexandre VI.
　« ... Il collegio de Cardinali entrati en conclavi, furono facte diverse et fréquente pratice per la electione de uno novo Pontifice. De voce quasi di paro contendia Aschanio Sforza e lo Vicecancellero, per generatione Ispano. Fu costui nepote di Papa Calisto, il quale lo insigni dil Galero e litulo de Vicicanzelleria apostolica : il cui officie havendo exercitalo sotto dil memorato, similmente con Pio, Paulo, Sixto et Innocentio, era oltra modo divenuto homo callido et astuto. Onde finalmente hebbe la via di fare preferire ad Aschanio grandissima summa de pecunia, tutte le supeleclile sue e la vicecanzellaria. Questa partita ad Aschanio parendo gran cosa, comincio a considerare che dessere lui Pontifice non gli sortirebbe. Ma bene per la pecunia, quale indubitamente era per cumulare, il mobile grandissimo, grandi e numerosi beneficii et officio de Vicecanzelero, ricamente et in piu parte tranferendoli ad altri Cardinali in processo di tempo era per ascendere ala ponlificia dignitate : e non considère che lo Hispano corne liomo pratico e sapulo presa la summa dignila, sempre recercliarebbe con diversi modi di rihavere quanto gli havea dato, con lullimo suo exterminio. Ma essendo necessario quello che da dio era previsto fusse adimplito, e la fortuna essendoli favorevole, permisse che Aschanio invito il Vincula, quale anchor lui contendea de voce et altri Colleghi, che malvolunlieri vedeano che la chiesia de cristo dovesse essere ne le sue mano, non perche sperassino dovesse essere uno usurpatore dil nome ne de la Chiesia de Dio, ma solo desideravano che la Pontificia dignitate non fusse sottosposta ad altro nome che de Italiano. Nienlimeno lanto fu la sua solliciludine che finalmente conducendose una sera da Ascanio non mancho sino a la propria cathedra dove era al beneficio corporale inclinarsi e deprecarlo con infinité promisse lo volesse adiutare ne la creatione dil novo Pontificato, considerato in lui tutto il pondo era de la electione. Concludendosi adunque con il suo favore fu creato Pont, e nominato Alexandro VI. Per la electione duno si optimo Papa ne fu celebrato per lo insciente de sua ruina et allri grandissimi spectaculi, inpero che in capo de trenta giorni da che Innocentio fa spinto dal numéro de li viventi, il memorato Alexandro novo Pontifice fu conpagnalo in Sancto Pietro circa aie. xi. hore in uno giorno de dominica clie fu al. XXVI. de Agosto, e li Cardinali di Siena e San Giorgio teneano il manto a due parte, e cou la milra episcopale in testa gionse ala scala che discende al porlico dil templo di Sancto Petro ; e queli sacerdoti gli andarono a basare il piede in segno de obediencia. Diade entrato nel templo, monlo sopra uno Scabello coperto di drapo dargento e similmente era il Baldachino ; e quivi si misse adorare quello nel quale ognuno de credere : poi ando a lo altare di Sancto Andréa dove si vesti per celebrare la missa ; e doppo uno certo officio dicto per li Cardinali da quagli si fece fare la obedientia ; e con epsi entro ne la capella di Sancto Pielro : e vi intervenue una tanta turba de prelati che fu cosa admiranda, et erano in pontificale con le milrie in testa, e ciascuno ornato sicundo la sua dignilale : e fu posto a laltare il palio con le croce nègre a modo solilo, e facto lo introito, ascèse ne la Pontificale Cathedra quale era coperla di panno doro. Et ivi unaltra volta li Cardinali gli andarono a basiare il piede, la mano e la bocha ; e cosi successive feceno li altri prelati, et ad uno tempo con le solite cerimonie si celebrava la messa. Erano su la piaza dil templo. xx. squadre de gente darme con la lanza sopra la costa : il loro Capitanio era Nicolao Ursino. E questi stavano dopo la coronalione facta in Sancto Pelro per conpagnarlo a Sancto Giovane laterano, suo primo Episcopato. Verano anchora molti puisionali e baleslreri. Forniti che furono gli solemni e li divini officii, venenino li Cardinali e Baroni magnificamente ornali sopra uno certo palcho construclo aie scale dil Sancto dove intervene la rota tutta apparata, e lo circondarono de. xni. confaloni de li Rioni de Roma; e dato a le trombe et altri infinili instrumenti : cosa stupenda pareva, et anchora periltirare de tormenli fu tanla calligine che quasi non si vedeva laire; in forma che tutti pareano essere divenuti ciechi e storni ; e cosi chiecamente fecino la Sanctissima coronatione. Doppo li Cardinali cominzarono aviarsi con diverse fogie. Il primo fu colui clie maie il suo mal scorse, cioe Aschanio Sforza che havea. xii. scuderi con zupetli de raso cremesino e sopraveste de raso pavonazo, lo fodre cangianle e bastoni depinti alarme de Vesconli e Sforceschi. Puoi seguitava Sancto Giorgio con altritanti vestiti de raso cremesino, parimente le sopraveste. Doppo venea Parma con li soi vestiti con zupponi [de] raso cremesino, gabanelle de argentino e fodre de sandale verde cinte; et aie braze haveano certi monili et armille. Veneva puoi Lursino chavea li suoi con calze de rosato e giornie de velulo verde con franze brianche e rosse. Il Sanseverino con altri. xn. vestiti da raso sambrigato in gabanelle longhe. Puoi Sancta Maria in porlico con li suoi vestiti de veluto negro ; Napoli con veluto pelo de leone; Sancla Anastasia con gabanelle de damasco verde, Alera di rosato, e similmente precedeano gli altri con diverse fogie di seta e suoi stafferi con bastoni in mano. Li Cardinali in testa haveano le mitrie et habite, secundo la dignita loro ; e tutti a cavallo coperti di bochasino biancho. Glierano dopuoi dui oratori Hispani con octo scuderi per ciaschuno ornati de viluto negro, e laltro de damascho verde e pavonazo. Lo Arcivescovo di Tertona come governatore havea. x. vestiti de raso negro con le partesane in mano. Il vicario papale similmente precedeva. Dinde Alexandro Pontifice era posto sopra una barra ornata con la triplice corona ; e dreto seguitavano gli septi Protonotarii parlicipanti vestiti da cardinali, riservato il capello che haveano nigro. Venea dopuoi Dominico Auria Capitanio de la piaza ; et acanto Giovanne lerona nuncupato de camera, che gitava carlini al stampo dil Papa; et in alchuni lochi gito ducati dore : davante erano ite le gente darme e pigliarono li lochi per la via de Sancto Giovane a custodia dil Pontifice, e li Baroni che lo acompagnaveno similmente come gli altri haveano li suoi ornati con diverse fogie. Tra questi vi intervenea il Conte Antonio de la Mirandula quale portava il vexillo dil Papa : cioe uno scudo mezo doro con uno Bove rosso che pasceva lerba : e laltra parte tre bande nègre che transversavano il campo aurato (1) : e di sopra le chiave con la mitra : la sua fogia era di sandale cremesino.

　 1. Les Borgia portaient dor ait bœuf passant de gueules sur une terrasse de sinople à la hnrdure de gueules chargée de huit flammes.

Il Signore Corezo lhavea biancha e portava il confalono ecclesiastico cioe le chiave : e ambi dui erano armati sopra possenti cavagli. Puoi venevano dui cavaleri con le sue banderede la militia : luno de prima militia de Alamania con sopravesta biancha e le croce nègre ; laltro de Seconda militia le havea rosse con le croce blanche. Gliera dopuoi el Signore Gabriello Cisarino Romano con lo conphalono S.P.Q.R. e duce de li Rioni con. xii. alla staffa. Giunli che furono al ponte de Sancto Angelo, li iudei haveano sopro uno altro pulpito la sua lege con molti cilostri accesi : e dimandarono che la lege sua si dovesse confirmare ; dismonto da cavallo Napoli e Siena : e qui fu exequito quelle che si suole fare de la lege iudaica che il Papa li riprende che non la intendeno. Onde non la aprova anze la improba ; non dimeno gli da hcentia che vivano secundo epsa lege data da Dio, e conferma li capituli che hano con la Chiesia de potere liabitare tra Chrisliani. Alhora moite artelerie tirarono dal Castello per caduno merlo dil quale era uno homo darme : sopra la Torre de langelo era il vixillo papale ; a laltra piu bassa due bandere con le chiave ; a le due verso il ponte di sopra il musaico, una arma dil Papa scolpita in marmo. A lintrata dil ponte molli fiuroni e fesle anliche.
　Similmente era aparato in banclio Fiorentino sine a Sancto Giovanne e coperto de panni azurlo riservato dalcapitolio sine al culiseo perche non si poleva per la latitudine ; ma a le mure erano posti finissimi drapi daraza, e le porte de pallazi stavano ornate a lantiqua fogia : per terra herbe e fiori in gran copia. Verano constructi alchuni superbissimi Archi triumphali. In principali furono dui de banchi, luno alo entrare dove comincia la chiesia di Sancto Celso, e laltro al fine dil templo : il primo era a similitudine de quelle de Oclaviano pre&so al Coliseo, con quatlro colonne di grande grosseza et aile a due parte ; e sopro capitelli quattro liomini armati a modo de Baroni antiqui con le spade nude in mano sopra larcho et al capo de li homini era la corona de larcho con larma dil Pontifice e chiave : e alato corni di divitia e mirabili festoni con le sue cornice. Da laltra parte lavori doro perfilati con grande arlificio : ne li tri anguli erano depinte figure antique quale parevano che volassino con le lanze in mano milria e crocete papale, e moite allre cose a proposto moderne. Nel cornisono largo de la volta sine al sopro cornice dove stavano le arme era uno spacio grandissime azurlo con littere doro in mezo che facilmente si legevano da lontano e dicevano : ALEXANDRO SEXTO PONTIFICE MAXIMO ; e da una altra parte sotto la volta al piano era depinto uno acte de vaticinio ; e sotto era una tavela amodo antiquo pendente con littere che dicevano : VATICINIUM VATICANI IMPERII. A laltro canto era una simile voila con la coronatione e queste littere : « DIVI ALEXANDRI MAGNI CORONATIO. Et a canto una grande tavela missa azurlo con littere doro : QUI SUIS IN ACTIONIBUS MODERATUR FACILE AC PARVO CUM LABORE AD OMNIA PERVENIT. Verano molti altri ornamenti che apieno volendoli scrivere sarebbe longo. Lalteza sua era a guardare dochio, e molti tecti furono ruinati per la constructione di quelle. Il seconde arche era de simile altiludine e arme si diligentemente facte che pareva dovesseno essere perpétue. La sotto volta era facta a quadri con fiuroni doro relevati. In mezo certe cave a modo de Cocule marine e sopra le cornisature erano certe fianciulle quale recitavano versi latini et in materna lingua ala venula dil Papa : e di fuori a larcho a mano destra una cella dove era scripte ORIENS, e vera una fianciulla mora vestita a fogia orientale : ala sinistra OCCIDENS, e similmente una al modo occidentale. Sotto larco a dicta mano era LIBERALITAS.ROMA.IVSTICIA. E chaduna celletta havea la sua nimpha. Roma era in mezo et havea il monde ali piedi, et una Mitra papale in mane et uno Bove che pascheva. A mano slancha era PUDICITIA.FLORENTIA.CHARITAS.ET.FLORENTIA. Era poi in mezo in fiurono de diversi colori con uno ornato di nimphe. Di fuori a laltra banda de larcho, a mano dextra ETERNITAS; ala mancha VICTORIA. Sopra larcho, a una parte era EVROPA; a laltra RELIGIO. E tutti cantarono

英訳

　『Pope Alexander VI and his Court』

別表記

　Liber Notarum

外部リンク

　Google Books
　Google Books
　Internet Archive
　Internet Archive

参考文献

　『The Life of Cesare Borgia』

記載日

　２０１５年１月３１日

更新日

　２０２４年１０月１日